skanuj0018 (204)

4. Naukowe podstawy prawnej ochrony przyrody 108

zniszczenia siedliska, ale zgrupowanie takich rozproszonych skupisk osobników, czyli metapopulacja, bywa jako całość stabilna w długich okresach czasu (Kareiva 1990). Wypływają z tego wnioski zarówno natury metodycznej (w badaniach dynamiki populacji trzeba uwzględniać całą metapopulację, a nie tylko jej wybrane populacje lokalne), jak i praktycznej, istotne w planowaniu czynnej ochrony zagrożonych gatunków: skuteczną ochronę populacji zagrożonego gatunku, występującego w formie metapopulacji, można osiągnąć tylko dzięki ochronie poszczególnych populacji lokalnych oraz zapewnieniu osobnikom możliwości przemieszczania się pomiędzy poszczególnymi płatami (Hobbs 1992; Harrison 1994; Hański 1999).

Skutki

dezintegracji

metapopulacji

Endemity i subendemity wśród rodzimej flory i fauny

Niestety, do częstych zjawisk związanych z antropogenicznymi zmianami środowiska przyrodniczego, zwłaszcza fragmentacją, zniszczeniem lub degradacją siedlisk, należy całkowity rozpad metapopulacji polegający na zaniku części populacji lokalnych i nadmiernym rozproszeniu pozostałych, wskutek czego osobniki nie są w stanie pokonać zbyt dużych odległości między płatami. Prowadzi to do całkowitej izolacji nielicznych grup osobników, które zazwyczaj nie mają szans przetrwania. W ochronie zagrożonych z tego powodu gatunków istotną rolę odgrywa zatem rekonstrukcja metapopulacji, tj. wsiedlanie osobników na odpowiednio przygotowane stanowiska z równoczesnym odbudowaniem szlaków przemieszczania się osobników między poszczególnymi elementami metapopulacji.

Szczególną grupą rodzimych gatunków zagrożonych i równocześnie reprezentowanych przez małe populacje na nielicznych stanowiskach, zwłaszcza wśród zagrożonych gatunków roślin, są endemity — gatunki o zasięgu ograniczonym wyłącznie do terytorium Polski, oraz subendemity, czyli gatunki nieznacznie przekraczające swym zasięgiem granice naszego kraju. Endemitów jest w polskiej florze i faunie niewiele, wszystkie zostały wpisane przez SSC na światową listę gatunków zagrożonych, ale z natury rzeczy to na nas spoczywa odpowiedzialność za ich przetrwanie. Do endemitów roślinnych należą np. warzucha polska, która na swoim naturalnym stanowisku wprawdzie wyginęła, ale utrzymuje się na dwóch stanowiskach zastępczych i jest objęta ochroną ex situ w kilku ogrodach botanicznych kraju, a ponadto odnaleziony kilka lat temu mniszek pieniński, rosnący jedynie w formie dwóch nielicznych skupień poniżej szczytu Okrąglicy w Pieninach, oraz pszonak pieniński, występujący w formie stosunkowo licznej populacji i bez oznak jej regresji. Endemitem jest prawdopodobnie także pięciornik śląski, a endemicznym pod-gatunkiem skalnica bazaltowa, rosnąca w żlebach bazaltowych zachodniej części Małego Śnieżnego Kotła (Sudety).

Liczniejsza jest w naszym kraju grupa subendemitów, z których większość ma swoje stanowiska w Karpatach, także poza granicami Polski (endemity karpackie). Endemitami karpackimi są m.in. wieczornik śnieżny, tojad morawski, warzucha tatrzańska, tojad niski i tojad wschodniokarpacki. Endemitem regionu bałtyckiego jest jarząb szwedzki, a subendemitem sudeckim przytulia sudecka. Populacje wszystkich wymienionych gatunków zachowały się w niewielkiej liczbie osobników