skanuj0089 (2)

168 Slowotwórstwo

podstawie dwa pnie z dwu używanych w języku wyrazów pojedynczych, np. listopad — list i padać, gryzipiórek — gryźć i pióro, pięciotomowy — pięć i tom, wczeenojesienny — wczesny i jesień, bladozielony — blady i zielony.

Przez użycie odpowiednich formantów tworzą się z dwu pni wyrazy złożone. W wyrazie listopad jest takim formantem morfem -o- i morfem zerowy; w gryzipiórek morfem -i- i ek\ w pięciotomowy — morfemy -o-, -oto + y; w^re wczesnojesienny — morfemy -o-, -n + y; w bladozielony — morfemy -o-, -y. O wyrazach złożonych por. § 54. O trudnościach analizy wyrazu na pień i formant z powodu perintegracji i absorpcji por. § 8.

§ 5. Analiza morfologiczna a słowotwórcza

Rozważania w §§ 2—4 pouczają, że analiza morfologiczna różni zarówno metodą, jak i wynikami od analizy słowotwórczej. Anal morfologiczna wydobywa w^r wyrazie poszczególne morfemy, analiza stor twórcza dzieli go bez względu na liczbę morfemów na dw^ra człony: pi i formant. Podstawą znaczeniową w analizie morfologicznej jest rdz w^r analizie słowotwórczej pień, który prócz rdzenia może zawierać pr: rostki i przedrostki. Formant może być jednym morfemem pobocznym przyrostkiem lub przedrostkiem — ale bardzo często składa się z kil morfemów.

Zobaczmy stosunek analizy morfologicznej i słowotwórczej na dwu przykładach. tyyraz niebezpieczeństwo ma skład morfologiczny nie-bez-piecz-eń-stw-o; wchodzą w ten skład: rdzeń piecz--, przedrostki nie-, bez-, przyrostki -eń, -stw, końcówka -o. Analiza słowotwórcza wydobywa w tym wyrazie jako pochodnym od rzeczow nika bezpieczeństwo — pień (P) bezpieczeństwo i formant (F) nie. Kolejne słowotwórcze narastanie tego wyrazu przedstawia się następująco:

nie ± bez + piecz+ eń-f stw+o

F

P

bez-i-piecz + eń + stic + o

P

F

bez -1- piecz Ą- n+y

P

F

bez pieczy wyrażenie przyimkowe

P = rdzeń F

piecz + a

{[nic] -f [<(icz + piecz) + eń} + <«!«: + o>]>

Ten schemat poucza, że różne morfemy wchodzą w skład pnja wyrazów, które powstawały w drodze rozwoju od wyrażenia przyimkowego bez pieczy do wyrazu mocno w budowie zróżnicowanego niebezpieczeństwo. Bównolegle z tym także formant zawierał coraz to inne morfefny. Okazuje się też, że morfem bez w ogóle nie był formantem, bo nie funkcjonował w obrębie jednego wyrazu jako jego przedrostek, ale w wyrażeniu przyim-kowym jako przyimek.

Weźmy inny przykład: zarobkoteanie. Wyrazy tego typu pochodzą od imiesłowu biernego, np. pisanie od pisany, czytanie od czytany, branie od brany. Ale imiesłowu zarobkowany nie ma. Trzeba tedy przyjąó, że podstawowym wyrazem jest czasownik zarobkować. Ten czasownik pochodzi od rzeczownika zarobek-, zarobek pochodzi od czasownika zarobić-, zarobić od robić-, robić jest formą bezokolicznika, która się składa z podstawowej formacji koniugacyjncj, tj. tematu czasu przeszłego robi- i formantu ko-niugacyjnego -ć. Wreszcie temat koniugacyjny czasu przeszłego robi-rozpada się na rdzeń rob- i czasownikowy formant słowotwórczy -i. Schematycznie można ten rozwój tak przedstawić:

{(za + rob + k-j-ow) + [(q+ń) 4- e]} p    P

od

{{za+ rob-\-k) -f- [(oto 4-a) + ć]>

P    F

od

[(za -f- rob) -j- eh]

P    F

od

{za + <r©6'+[»+(<$)]»

F    P

od

[(rob -Ki) -f <5] "

♦    P F

od tematu czasu przeszłego rob —i P = rdzeń F

<[{( ((*«) + (rob)) + (k))) + ((ou>))] + [(o + ń) + e]}

§ 6. Formant

Elementarny przykład analizy słowotwórczej w § 3 zapoznał nas z typową postacią formantu, tzn. tego elementu, który kształtuje wyraz pochodny od podstawowego lu^ koniugaoyjną formę pochodną od pod-