skanuj0131

252 Słowotwórstwo

dalsze wyrównanie tych dwu przyimków pod względem dźwięczności doprowadza do dźwięcznego z, które przed spółgłoską bezdźwięczną następnego wyrazu brzmi jak s, ale się pisze z.

21.    W funkcji formantu przedrostkowego występuje również nie, np. niewola niesmak niepokój niedbały niepewny niecierpliwie nienawidzieć zniesławić zaniemówić zaniemóc zaniedbywać, formacje te znane są od najstarszych zabytków, np. nieczyslota niemiłość niemoc niepłodność nieprawda nieprzyjaciel nicumieństwo niezbóżstwo nieludzki niemocen niepo-ruszny niedostać 'nie starczyć’ niedostawać nienawidzieć inenaźrzeć (w XIV); w nazwach osobowych Niemój Niemir Niesul, por. scs. nebytije nez-doba, nepramda neeidinn> neećnm neislov>> netnoStim-, negodocati nenanideti.

22.    się. Funkcję formantu czasownikowego pełni też się-, pierwotnie związane ze znaczeniem strony zwrotnej, np. myć się, bronić się, uwydatnia później często znaczenie tylko bierne, np. chce się komuś-, tylko czynne, np. modlić się, starać się-, wreszcie ergatywną funkcję czasowników w zdaniach typu dom się buduje, ta książka przyjemnie się czyta, takie zdarzenie z trudem się przeżywa (w orzeczchiu zawiera się ogólnie wskazany sprawca czynności, i>odmiot zaś nazywa to, co jest tej czynności przedmiotem).

O przedrostkach martwych por. § 12, o zapożyczonych por. § 14.

§ 51. Przedrostkowe formanty czasownikowe

Wymienione w § 50 przedrostki wchodzą jako formanty w skład słowotwórczej budowy przede wszystkim czasowników. Dwie są zasadnicze funkcje, które spełnia ten formant przedrostkowy: aspektu i rodzaju.

Czym jest aspekt, wyjaśniono w § 48 b, ba. Aspektowa funkcja formantu przedrostkowego objawia się w tym, że nadaje on czasownikowi znaczenie dokonaności, np. napiszę w stosunku do piszę, zrobię w stosunku do robię pójdę w Btosunku do idę.

Przez funkcję rodzajową formantu przedrostkowego będziemy rozumieć każdą inną niż właśnie ta, której rezultatem jest dokonane znaczenie czasownika; idzie tu o bardzo w szczegółach różnorodno modyfikacje przebiegu czynności (stanu) dokonanej lub niedokonanej, którą nazywa czasownik podstawowy. Tak na przykład w czasownikach pochodnych wypływać przypływać opływać przepływać odpływać w stosunku do podstawowego pływać okazuje się, że formant tcy-, przy-, o-, prze-, od- oczywiście nie ma funkcji aspektu, skoro są one niedokonane, natomiast uwydatnia różne wypadki przestrzennego przebiegu czynności pływać. Podobnie w cza-eownikach pochodnych spijać nadpijać upijać wypijać formanty z-, nad-, u-, wy- uwydatniają różny stopień, różne natężenie, różny też wynik czynności podstawowego czasownika pijać. Ze stosunku dwu dokonauych czasowników dźwignę i udźwignę wynika, że formant u- ma też funkcję rodzaju. Szczegóły należą, do gramatyki opisowej.

W czasowniku dokonanym lą.czy formant przedrostkowy' najczęściej obie powyższe funkcje, tzn. wyraża zarazem aspekt dokonany i jakiś specyficzny wariant, rodzaj czynności lub stanu. Jeśli na przykład weźmiemy pod rozwagę szereg dokonanych czasowników pochodnych: wypłynę przypłynę oplynę przepłynę odpłynę w stosunku do podstawowego bezprzedrostkowego niedokonanego płynę, to uznamy funkcję aspektową formantów przedrostkowych; ale to, że każdy z tych pokrewnych czasowników co innego w szczegółach znaczy, pochodzi właśnie od rodzajowej funkcji tychże formantów.

Te podstawowe funkcje formantu przedrostkowego, odziedziczono z epoki przedhistorycznej, zna polszczyzna doby najstarszej i trwają one bez zmiany po dziś dzień. Poprzestaniemy na przytoczeniu wyboru przykładów z Kazań świętokrzyskich.

Funkcja aspektu: odzirżeć pojć pospieszyć się sgrzeszyć skalać uczynić usłyszeć narodzić się.

Funkcja rodzaju: naśladować nazywać otwodzić pobudzać ponęcać po-wabiać rozpaczać rozpaczyć zapiekłaś zapiekłić poklęknąć począć.

Funkcja aspektu i rodzaju: dojć obiązać ogarnąć dowieść położyć ot łożyć otrzymać podjąć podkłonić pokazać porodzić powabie przyjć przysiąc rozpamiętać slecieć urazić utonąć wspominąć zawołać zbawić zmówić zwolnić.

§ 52. Przedrostkowe formanty rzeczownikowe

Są to stosunkowo rzadkie wypadki. Za formant możemy bowiem uznaó przedrostek tylko w rzeczowniku, który nie pochodzi

a)    ani od podstawowego czasownika z tymże przedrostkiem, bo wtedy w strukturze pochodnego rzeczownika przedrostek wchodzi do jego pnia, np. narodzenie nauka uciecha-,

b)    ani od podstawowego wyrażenia przyimkowego, którego przyimok wchodzi w pień wyrazu pochodnego jako przedrostek, np. bezwińslwo okolica podnóżek podole podolek pośrzodek powódź powodzie przezdziatkini przezwińsłwo przymrozie zaranie (w. XIV); z języka współczesnego: bezkrólewie dojutrek dorzecze nabłonek nabrzezie nabrzusznik naczelnik naczółek naręcze narożnik naskórek napiwek nadbrzezie nadbrzusze nadnercze Nad-wUle odrzwia opole osierdzie ozimina odludek pobliże pobrzeże podróż pogotowie pogórze pojezierze pokłosie Polesie polędwica Pomorze popiersie poplecznik poprzednik poranek powietrze podbarcze podbródek podchorąży poddasze podgórze podjęzycze podwieczorek podnóże podgrodzie przedmieście przedmurze przednówek przedsionek przedwiośnie przybrzeże przy-