skanuj0100 (2)

190 Słowotwórstwo

§ 14. Formanty zapożyczone

Jest. jeszcze jeden objaw zmienności, ruchliwości w zapasach forinan-tów, mianowicie na drodze zapożyczeń w obcych systemach słowotwórczych. Oczywiście nic same fonnanty się zapożycza, ale cało obce wyrazy, a z nich później wyodrębnia się formanty, które uzyskawszy samodzielność zaczynają się łączyć z różnymi rdzeniami przyswojonymi, a nawet rodzimymi.

Parę wybranych przykładów unaoczni nam teu proces. Bardzo stare, bo już z prasłowiańszczyzuy przejęto zapożyczenia z germańskiego, to -ądz -ęgs z— psi.    w ksiądz pieniądz mosiądz i -ąg w szeląg-, także

-arz, o czym się powie w jego opisie (por. § 19, 7).

Do epoki historycznej polszczyzny należą inne zapożyczone formanty: -ant z łaciny, np. spekulant amant -ent z łaciny, np. rejent regent inspicjent prokurent ■erz z niemieckiego -er, np. stp. alkierz balwierz i barwierz kacerz far-bierz morderz; z. dziś używanych np. fałszerz kanclerz żołnierz

-inier\\-ynier z francuskiego lub włoskiego, np. inżynier magazynier karabinier, po czym wyosobniony w rodzimych uciekinier kosynier -ista z łaciny, np. latynista hellenista polonista urbanista planista brygadzista lutnista organista esperantysla masażysta; także w rodzimych bęben ista sł użb ista czołgista

-ita, np. neofita jezuita banita, i w rodzimych najmita wróżbita -iznĄ-yzm, z łaciny, np. romantyzm socjalizm dekandentyzin obskurantyzm realizm

-or z łaciny, np. doktor amator profesor -ator, np. racjonalizator popularyzator

-ika\-yka z greckiego przez łacinę, np. logika mechanika polityka matematyka optyka statystyka urbanistyka, z których wyodrębnione -tyka pojawia się w rodzimych bijatyka i pijatyka

-ulec w zapożyczeniach niemieckich z drugim członom -holz, np. hamulec — Hemmholz, krępulec — Erummhok, a według tego wzoru w rodzimych: krzywulec krzyżulec

-unek, w XV i XVI w. -unk z niemieckiego -ung, np. frasun(e)k rachunek szafunek szacunek wizerunek warunek itp., po czym przy rdzeniach rodzimych, np. opatrunek poczęstunek pocałunek

-us w takich, jak pijus obdartus wisus (wisielec) • wyszedł zapewne z łacińskiego nagus i rozpowszechnił się w żargonie szkolnym.

Także przymiotniki znają formanty zapożyczone, przeważnie łacińskiego pochodzenia. Znamienne jest to, że do takiego obcego przyrostka przyłącza się jeszcze jeden rodzimy, stanowiąc razem z tamtym całośó mieszaną: swojską i obcą; tę funkcję swojszezenia zapożyczonych przyrostków pełni formant -n(y) i -sk(i). A oto ważniejsze przykłady:

-al-n(y), spolszczenie obcych na -alis, np. generalny formalny feralny -iczn\y)\-yczn(y), przyswojenie obcych na -icus, np. fantastyczny polityczny fanatyczny wulkaniczny bakchiezny anemiczny, szerzy się ten for-mant w pochodnych od rzeczowników na -ista, np. konstruktywislyczny funkcjcmalislyczny planistyczny

-yl-n(y), spolszczenie obcych na -His, np. wirylny infantylny tekstylny, starsze subtylny

-ijn{y)\\-yjn(y) w przymiotnikach pochodnych od rzeczowników' łacińskich na -ia, -io, polskich na -ija, -yja, np. konstytucyjny apelacyjny maryjny elegijny religijny utopijny, często w nowych tworach typu peryferyjny adaptacyjny dylatacyjny klimatyzacyjny czterokondygnacyjny -er-n(y) w- mizerny misterny można pojmować jako rozszerzenie obcego miser mister (mistrz), po czym wyodrębnia się -ern{y) w filuterny

-ejsk{i) wyosobniony zapewne w takich formacjach, jak machabejski faryzejski irenejski, tzn. pochodnych od rzeczowników na -eusz, po czym dodawany do innych rdzeni, np. alpejski dantejski

-eńsk(i) w^r takich, jak kreteński nazareński stanowi spolszczenie łacińskiego -ensis, -mus, po czym wyodrębniony występuje w' obcym koleżeński i w rodzimych: wożnieński, stp. społeczeński

-ińsl-(t)||-y«sk(i) jest spolszczeniem obcego -inus w tworach typu florentyński laurentyński transalpiński-, może takie formacje wspierały rodzime wyrazy typu sierociński starościński tcojewodziński macierzyński, które zresztą miały podstawę rodzimą z przyrostkiem -in\-yn, jak wojewodzin macierzyn itp.

W ozasownikaeh na uwagę zasługuje formant - izcncać, np. racjonalizować ironizować polonizować synchronizować palatalizmoać opalizować.

Przedrostki obcego pochodzenia, wyodrębniające się- jako osobny, samodzielny morfem są nieliczne, mianowicie:

anty-, gr. anti-, np. antyspołeczny antypaństwowy antypolski arcy-, gr. archi-, np. arcydzieło arcypasterz arcymistrz arcykapłan wicelać. vice, np. wicestarosta wieeicojewoda wiceprzewodniczący kontr-, fr. contrę- i lae. contra, np. kontrrewolucja kontrmjwiad kontrtorpedowiec kontrpropozycja kontratak, kontrafałda.

Nie mówimy tu o innych przedrostkach, które tkwią w całych obcych wyrazach, np. prehistoria postpozycja superlatyw substrat, ale nie wyosobniają się jako samodzielny morfem.

§ 15. Powstawanie nowych wyrazów wskntek kontamioacji

Wyraz może powstać nie tylko z połączenia pnia z formantami, ale wyjątkowo jeszcze wskutek kontaminacji, czyli skrzyżowania elementów składowych dwu istniejących wyrazów, z jakiegoś znaczoniowego względu do siebie zbliżonych, w trzcei, nowy, O kontaminacji, jako o zja-