skanuj0127

244 Słowotwórstwo

właściwy -j- za pierwotny *-jo\\*-je, np. daj, dajmy, dajcie, dając. Szczegóły we Fleksji § 91, 93.

4.    -e- ą- *-jo-Omówiony w p. 3. słowotwórczy przyrostek czasownikowy ;jo-||-je- może w ogóle stracić swą odrębność. Widzimy to w formach cz. ter. czasowników typu piszę kopię, piszesz kopiesz, pisze kopie, piszemy kopiemy, piszecie kopiecie, piszą kopią-, por. scs. pikę, piSeSi, piSetz, piienn, pikete, piSgtz.

a)    W 1 os. 1. p. i w 3 os. 1. mn. cz. ter. występował pierwotnie w wygłosie słowotwórczy przyrostek czasownikowy -jo-, a po nim dopiero końcówki osobowe (*-jo-m, *-jo-nti). Ale ponieważ przed j była spółgłoska, przeto uległa ona swoistemu zmiękczeniu przez j, które w tym fonetycznym procesie zniknęło, natomiast samogłoska o łącząca się ze spółgłoską nosową końcówki również wraz z nią spłynęła w jedną samogłoskę nosową: * pis-jo-ni -i *piSg, *pis-jo-nti~± pUoth.

b)    W innych osobach cz. ter. tej grupy czasowników również nie ma śladu pierwotnej odrębności słowotwórczego przyrostka czasownikowego -je-. Głoska j zniknęła wsiąkając w poprzedzającą spółgłoskę jako składnik jej miękkości; samogłoska e została znów pochłonięta przez pierwotne końcówki, a po przesunięciu w związku z tym nowej granicy morfologicznej powstają nowe końcówki -esz, -e, -cmy, -ecie. Dawnemu podziałowi *pis-je-h, *pis-je-mz, *pis-je-le przeciwstawia się nowy pisz esz, pisz-emy, pisz-ecie.

c)    Także w temacie cz. ter. innych form koniugaeyjnych tej grupy czasowników nie ma śladu pierwotnego słowotwórczego przyrostka czasownikowego -jo-1-je- prócz swoistej miękkości spółgłoski wygłosowej tematu, np. pisz-my, pisz-cie, pisz-ąe.

5.    -uj- &= u-j (co do -j- por. p. 3; -u- występuje w obocznej postaci -ow-i wchodzi w skład złożonego formautu -owa- w temacie cz. przeszł., por. p. 14), np. {[kup-(u + j)] -f ę>, ([rad + (u -f j)] + i), ([dar -t- (u-f j)j + + ę); por. scs. {(kup -f (w + j)] + p}, {[rad + (u + j)] + g), {[dar + + (« + j)] + o). Ten formant tworzy pochodne odrzeczownikowe, np. {[król + {u + j)] + ę), ([bied + (u + j)] + ę), {[pan + (u + j)] + ę), {[ówidr + (u + j)] + (}, ([zez + [u + j)j + ę), {[poi + (« + j)] 4- 6); pochodne odprzymiotnikowe, np. {[chor + (u -f- j)] + ę), {[próżn + (« 4-+ i)] + <?)• Może też uwydatnić stosunkowe znaczenie niedokonaności, np. kup-uj-ę ale kupi-ę, wyczerp-uj-ę ale tcyczerpi-ę, czasem wielokrotności np. wid-uj-g ale mdz-ę, czyt-uj-g ale czyl-a-m.

6.    -ej- i- *-l- -f -j- (por. p. 3) z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej formacji koningacyjnej, mianowicie tematu cz. ter. (to *-(- występuje jako formant tworzący podstawową formację koniugaeyjną tematu cz. przeszłego w polskiej oboczności -'e-1| -o- (por. p. 11), np. {[Jiel + <e + }')] + ę}, {[sini + (e -f j)] -f ę), {[mądrz + (c + j)] + ę).

Ten formant tworzy pochodne odprzymiotnikowe, np. {[grubi + (e + + j)] + ę), {[łysi + (e + j)] + ę), odrzeczownikowo, np. ([kamieni +

+ (e + j)] + «)•

7.    *-i; idzie tu o czasowniki typu chwalę plącę krzyczę, chwalisz płacisz krzyczysz, chwali płaci krzyczy, chwalimy płacimy krzyczymy, chwalicie płacicie krzyczycie, chwalą płacą krzyczą; por. scs. chval'o pla-śtg krido, chcalili platiii krićiśi itd. Dziś należą te czasowniki do koniugacji -ę, -isz || -ysz.

Ze stanowiska współczesnego w formach czasu ter. wydobywa analiza temat i końcówki -ę, -m||-j/ss, -ijj.y, -imyj-ymy, -icic[|-ycie, -ą. Analiza historyczna prowadzi do innych wyników: przed końcówkami osobowymi ■występował pierwotnie słowotwórczy przyrostek czasownikowy -i-7, funkcją formajitu właściwego. W 2 i 3 os. 1. p., w 1 i 2 os. 1. mn. został on pochłonięty przez pierwotne końcówki; w budowie morfologicznej tych form dokonało się przesunięcie granicy: podział *plat-i-h, *plnł-i-im, *plat-i-le przedstawia się w polszczyźnio jako płać-isz, plać-imy, płać-icie. W 3 os. 1. mn. formant -i- łącząc się z końcówką -nti dał ostatecznie *-ętb (por. sos. chcalętb platętb), co w polszczyźnie ma nieprawidłowy odpowiednik w postaci -ą (por. Fleksja § 87); a więc i tu pierwotne i zniknęło. Także w 1 os. 1. p. nie ma jego śladu; przed końcówką osobową -ę występuje spółgłoska tematu z miękkością wskazującą na oddziaływanie j.

Także w temacie cz. ter. innych form czasownikowych tej koniugacji nie ma w polszczyźnie historycznej śladu pierwotnego słowotwórczego przyrostka czasownikowego -i-, np. chwalmy chwalcie, nośmy noście, chwaląc nosząc.

8.    -d- a. *-d-, formant występujący w temacie cz. ter. czasowników i-d-ę (ale stp. bczokol. i-ć), jadę (ale stp. bezokol. jać), będę (ale bez-okol. być).

9.    -a- 4= *-a- z funkcją słowotwórczego przyrostka czasownikowego, mianowicie formantu tworzącego podstawową formację koniugacyjną, tj. temat cz. przeszłego, np. dzial-a-(l), por. scs. d(l-a-(h)-, wąch-a-(l), por. scs. och-a-(h); zaczyn-a-(l), por. scs. naćin-a-(h)-, pogrzeb-a-(l), por. scs. pogrćb-a-(h); wybad-a-(l), por. scs. izbad-a-(h)\ br-a-(l), por. scs. bbr-a-(h); posyl-a(ł), por. scs. posyl-a-(H); pad-a-(ł), por. scs. pad-a-(h). W poszczególnych wypadkach może ten formant mieć ponadto specjalną funkcję realnoznaczeniową uwydatnienia a) znaczenia niedokonaności, b) wielokrotności, np. zmiatał: zmiótł, splatał: splótł, pomagał: pomógł.

10.    -'a- £=. *-ja- z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej formacji koniugacyjnej, mianowicie tematu cz. przeszłego, np. oczyszcz-a-(ł)