67084 skanuj0121

232 Słowotwórstwo

naukowym ostatniej doby, np. obserwowalny potwierdzalny sprowadzalny wyróżnialny niepowąlpieualny komunikoicalny.

2.    -n(y) (-    np. dostępny uchwytny najemny pitny dojny

zdatny niewymowny wymierny, stp. przykłady typu śniedny (w. XVI), ulcczny rozerwanny (w. XVIII) pokazują, że formant -n(y) bywat niekiedy z czasem zastępowany przez formant aln(y).

3.    -Hy) £— *-h,-js (por. § 39,1), np.■ niedosięgly niedościgły, nie używane w nowszej polsze.-yźnie: dosięgły, dościgły, pościgły 'dościgły’, postrzegły 'dający się spostrzec’, pomkły 'dający się poruszyć’. Dawność formacji zaświadcza np. obróciły 'dający się obrócić’ (w. XV). Formacja z czasem zupełnie martwa.

§ 41. Przymiotniki stopnia natężenia

— są nazwami właściwości przedmiotu określonej wedle tejże właściwości w stopniu przeciętnym, np. białawy bielutki. W wielu wypadkach uwydatnia się silne zabarwienie uczuciowe. Są to formacje odprzymiotni-kowe.

1.    -aw(y) o- *-am-jb, np. białawy czerwonawy zielonawy czarniawy brudnatcy ciepławy mokrawy gorzkawy słodkawy siwawy grubawy głupawy zimnawy. Dawność formacji zaświadcza np. szadawy (pocz. XVI w.).

Tu można zaliczyć wyrazy nomenklatury chemicznej typu siarkawy uranowy fosforawy, które mają uwydatnić mniejszy stopień nasycenia odpowiednich związków chemicznych w porównaniu z siarkowy uranowy fosforowy, które wskazują na pełne nasycenie.

Tu należą niektóre nazwy rzek na -awa, np. Rudawa Rusawa.

2.    -utk(i), -uśk(i), -uchn(y), -eńk(i), -usieńk(i), -uteńk(i) itp., np. malutki głupiutki prędziutki niziutki, maluśki cieniuśki, cieniuchny maluchny, maleńki stareńki choreńki, malusieńki czyściuteńki. Wszystkie te formacje mają silne zabarwienie uczuciowe dodatnie, pieszczotliwe. Ich formanty są nowotworami, które powstają jako produkt połączenia formantów pojedynczych, przy czym znaczną rolę musiały odegrać spicszczające formanty rzeczownikowe imion typu Slef-uś Sta-ch Bor-ula, gdzie wyodrębniły się morfemy -uś, -uch, -ut, -uch itd.

W gwarach te przymiotniki odgrywają jeszcze większą rolę niż w języku literackim. Rozpowszechnione są na ogół na całym polskim terenie. Wyraźne terytorialne ograniczenie zdradza przyrostek -eńki (nie mylić z rozszerzonym -usieńki, -uleńki, -uteńki\): właściwy on jest pograniczu ukraińsko-białoruskiemu i nie przekracza środkowej Wisły w kierunku zachodnim. Należy go przypisać wpływom obcym.

W staropolskim, a dziś wyjątkowo w gwarach, istniał przyrostek -uczki, np. maluczki skromniuczki. Jego przeobrażeniem jest zapewne -uiki (por. w § 32 o wymianie cz i i w przyrostkach spuszczających).

Zauważmy jeszcze ogólnikowo i pokażmy na przykładzie, jakie w gwarach istnieją możliwości modulowania (przyrostkiem i zmianą podstawy) stopnia natężenia cechy, np. długi dluczki długacltny dlugalki dlugainy dlugaiki dlugawy dlugoczki długotki dłużachny dl u żul ki dlużykawy dlużyki.

3.    -sz(y)

a)    -sz[y) 4- *-jhs-jh, charakterystyczny formant stopnia wyższego i najwyższego; por. staro-cerkiewno-slowiańskic formy deklinaoyjne, np. dra-ibki draźbiu draźbSę draibSichr, drahiachi, poi. głębszy rzadszy płytszy niższy nowszy pierwszy, stp. i lud. inszy-, czasem i dziś w gwarach: cisz-szy liszszy, wobec nowszego ogólnopolskiego cichszy lichszy. Dawność formacji zaświadczają np. młodszy wyszszy natwardszy (w. XIV).

b)    -sz(y), wyosobniony z formacji typu a), np. stp. inakszy; może tu należą tutejszy dzisiejszy, gdzie -szy dodano do tutaj dzisiaj z wymową tutej dzisiej. Dawność formacji zaświadcza wczorajszy (w. XIV).

4.    -ejsz(y)

a)    -ejsz(y) *-ejbS-jb, charakterystyczny formant stopnia wyższego i najwyższego; por. sos. formy deklinaoyjne stareiia starHiu starfiiimi itp., poi. piękniejszy pełniejszy bystrzejszy smuklejszy rozciągłejbzy. Dawność formacji zaświadczają np. mniejszy starzejszy namocniejszy (w. XIV).

b)    wyosobniony z formacji typu a), np. jutrzejszy teraźniejszy tamtejszy niniejszy.

§ 42. Przymiotniki podobieństwa

— są nazwami właściwości przedmiotu A wynikającej z jakiegoś podobieństwa do przedmiotu B: 'podobny do 'na kształt...’, np. serco waty (otwór), kapulasta (wieża). Jest to formacja odrzeczownikowa.

1.    -'asUy) ^ *-asH-jb\\*-jasH-jb (por. § 43, 1), np. baniasty kopulasty łopaciasty ceglasty gąbczasty. Dawność formacji zaświadczają np. gliniasty szczeciniasty (w. XVI).

2.    -at(y) 4- *-aH-jb, np. popielaty srokaty myszaty wilczaty (w. XVI).

W gwarach rozkład przyrostków -asty i -aty nieco inny niż w języku

literackim, np. baniaty ceglaty.

3.    -ist(y)\\-ysl{y) 44. *-isH-jb, np. jlaczysty jedwabisty perlisty szklisty rzęsisty (w. XVII), ognisty (w. XVI). W gwarach może wystąpić równoważny formant -ity, np. rzęsity wodnity mączyty.

4.    -aw{y) i- *-am-jb, np. cisawy rdzawy mglauty; tu należą wyrazy nomenklatury chemicznej typu siarkawy uranowy fosforawy. Dawność formacji zaświadcza krwawy (w. XIV).