skanuj0102 (2)

194 Słowotwórstwo

u : y, np. dusza : dychać, puchnąć : pycha, uczyć : obyczaj i : 'e, np. cisnąć : cieśnina, wisieć : zawiesina, świt : świeca e : e, np. łeb : przyłbica, zaciemnić : ćma, bezdenny : dno, pień : pniak, dzień : dniówka, len : lniany, sen : śnić i : e, np. spinka :    wycinek : frię, przeklinam : klnę

y : e, np. zadymka : dmę, sypać : wyspa, podrygiwać : drgnąć, wysychać : schnąć.

b)    Oboczności spółgłoskowe

b : b, p : p, w : ib, m : m, np. dąb : dębina, chłop : chłopisko, mowa : mówić, krzem : krzemian

d : dź, t : ć, z : ź, s : ś, n : ń, ch : ś, np. woda : potoódź, błoto : zabłocić, groza : groźba, głos : głośny, piana : pienisty, mnich : mnisi, cichy : cisi d : dz, i : c, z : ź, s : sz, ł :l :l\ r \rz, g : ź, g : dz, k : cz, k : c, ch : sz, np. gród : ogrodzenie, światło : oświecenie, przełaz : łażę, kosa : koszę, skala : skalny : skalisty, góra : górzysty, róg : narożny, noga : nodze, rok : półrocze, ręka : ręce, ucho : uszny.

c)    Oboczności samogłoskowo-spółgłoskowe m : ą, np. wydma : dąć, pojmować : pojąć

n : 'ą, np. tnę : zaciąć, klnę : klątwa, zacznę : początek.

d)    Oboczności samogloskowo-grupowe y : ow, np. ryć : rowek, kryć : pokrowiec

u : ow, np. kuć : kowal, snuć : osnowa

i (ć~ y) : wa, np. kipieć : kwapić, kisnąć : kwas

i : oj, np. pić : upojny, gnić : gnojownia, bić : bojowy, żyć : go(j)ić.

c) Oboczności spółgłoskowo-grnpowe r : ar, np. trę : tartak, drę : obdartus, zawrę : zawartość, żrę : żarłok r : rze, np. trę : trzeć, mrę : mrzeć

r : 'er, np. trę : ucieram, mrę : zamieram, zawrę : zawieram r : ór, np. trę : zator, zawrę : zawora, prę : oporny n : on, np. pnę : opona.

f) Oboczności grupowo-grnpowc ol: ló (pisane obecnie lu), or : ró (pisane obecnie ru), np. kolec : kłuć, rozporek : rozpruć 'el : el, np. mielę : zmełty 'el: le, np. mielę : mleć

zg : żdż, sk : szcz, np. mózg : móżdżek, miazga : miażdżyca, Gdańsk : gdańszczanin

zd : żdż, st : szcz, np. jazda : przejażdżka, pustynia : puszcza.

Ten sam rdzeń może występować w kilku parzystych obocznościach, które w obrębie rodziny wyrazów pokrewnych układają się w całą wiązkę oboczności bezpośrednich i pośrednich, np.

'e : 'o : '6 : 'a, np. zamieć : podmiot : zmiótł: roymialać i : 'e : oj : ój : a, np. wić : wieniec : powojowy : zawój : wianek ’ę : ’ą : e : t: o : n : ń, np. rozpiętość : zapiąć’.: przypnę : przypniesz : wspinaczka : opona : opończa.

§ 17. Rdzenie podwojone

Nieliczne rdzenie ukształtowały się w praslowiańszczyźnie na drodze całkowitego lub częściowego podwojenia (reduplikacji) rdzennej sylaby. Oto na przykład całkowite podwojenie w wyrazach przepiórka a, *per-per-nka, proporzec 4=, *por-por-icb, bęben <Ł- *bą-bnn-is; częściowe podwojenie w popiół a- *po-pel-n, ciotka a- *te-t-nka, dziad *dtś-d-%.

§ 18. Zacieranie się pierwotnych granic rdzenia

W związku z uproszczeniem grup spółgłoskowych po zaniku jeru w polszczyźnie przedpiśmiennej (por. Fonetyka § 66) zachodzi zatarcie końcowej granicy rdzenia i jego spłynięcie z nagłosem następującego for-mantu przyrostkowego. Są to wypadki typu boski 4=, bożski ć- *bożbski, bóstwo 4=. bożstwo 4= *bożtstwo, włoski 4— idoszski 4= *właszsski, ruski 4=* <a- ruśski *rusi>xki, krzeszowicki 4=. krzeszowieski 4= *krzeszowid,ski, świadectwo 4- świadeczstwo itp.

Bzadko trafia się zjawisko odwrotne, tzn. przyrost rdzenia wskutek pochłonięcia wygłosowej spółgłoski poprzedzającego formantu przedrostkowego. Na przykład w wyrazie obaczyć, w którym współczesne poczucie językowe wyodrębnia rdzeń -bacz-, występuje pierwotnie rdzeń -acz-(oboczna postać -ocz-, np. w wyrazach zoczyć przeoczyć) po przedrostku ob-; po pochłonięciu przez rdzeń spółgłoski b przesunęła się granica między przedrostkiem i rdzeniem: o-bacz-yć. Do tej formacji dotwarza się pozornie bezprzedrostkowy wyraz baczyć. Proces ten wspierała okoliczność, że istnieją dwa przedrostki: o-, ob-, które w pewnym zakresie mogą się przy tym samym rdzeniu wymieniać bez zmiany znaczenia danego wyrazu, np. obskubać—oskubać, obcickać — ociekać, obcierać—ocierać, obciosać— ociosać, obczerniać — oczerniać, obgryzać — ogryzać.

Podobny proces dokonał się w wyrazie bagnie się 'mieć jagnięta (o owcy): pierwotne ob-aynić się przekształca się w o-bagnić się, za czym powstaje bezprzedrostkowy czasownik bagnić się, gw. 'kocić się’ (o owcach), bagnię 'jagnię'. Tak się objaśnia także wyraz badać, w którym zatarł się stary rdzeń -ad- (adają, adati) ze znaczeniem 'szukać, śledzić, dociekać’

u •