9 (1343)

38 ' Rozdział 2. Pojęcie tożsamości

postać opozycji: konforniizm-bunt.Jest to, jak można by go nazwać, ściśle socjologiczny aspekt zjawiska tożsamości. Odnosi się bowiem do tożsamości charakteryzowanej ze względu na formę relacji podmiotu ze światem społecznym i wykorzystuje elementy znanej typologii form indywidualnego przystosowania Roberta If. Mertona. Tożsamość jest tutaj rozpatrywana jako zjawisko zlokalizowane, mieszczące się w pewnym typie ładu społecznego. Podstawowe cechy tożsamości odczytujemy w związku z tym poprzez odniesienie jej do konstytutywnych wartości tego ładu.

Opozycji powyższej (pozostawiającej na drugim planie Irzy pozostałe kategorie typologii Mertona) przypisujemy, zresztą w zgodzie z intencjami autora, zasadnicze znaczenie. Konformizm i bunt w schemacie Mertona stanowią bowiem skrajnie różne postacie przystosowania. Konformizm przesądzający o trwałości ładu społecznego uwarunkowany jest powszechnością skutecznych procesów internalizacji trwałych wartości oraz wzorów osobowych właściwych porządkowi społecznemu i składających się na repertuar identyfikacji tożsamościowych jednostki. Natomiast bunt „występuje na wyraźnie innej płaszczyźnie. Stanowi przejściową reakcję, zmierzającą do zinstytucjonalizowania nowych celów i nowych metod, które mają się stać wspólną własnością innych członków społeczeństwa. Chodzi tu więc raczej o usiłowania zmiany istniejącej struktury kulturowej i społecznej niźli o ulokowanie tych wysiłków wewnątrz tej struktury” (Merton 1982: 204).

Także i w przypadku buntu bez trudu dostrzegamy jednak znaczny niekiedy potencjał tendencji, postulujących powoływanie nowych tożsamości, wspierających się na systemach wartości konkurencyjnych wobec dominujących podstaw ładu społecznego.

Należy dodać, iż wspomniana „socjologiczność” komentowanej opozycji nie jest ugruntowana jedynie w dyrektywie rozpatrywania cech tożsamości w perspektywie określonego ładu społecznego i właściwego mu systemu wartości. Opozycja ta bowiem kieruje naszą uwagę również w stronę procesów zmiany społecznej i tożsamości kolektywnych, szczególnie tych, które wyłaniają się w obrębie ruchów społecznych. Podejście to dostrzec możemy np. w typologii tożsamości zbiorowych zawartej w teorii Castełlsa (por. 1999: 8). Autor ten proponuje wyróżniać takie oto ich rodzaje:

—    tożsamości legitymizujące, wprowadzane i popierane przez dominujące instytucje społeczeństwa w celu rozszerzenia i uzasadnienia ich dominacji nad członkami społeczeństwa;

—    tożsamości oporu, generowane przez tych aktorów, którzy są marginalizowani przez logikę dominacji i odczuwają związane z tym napiętnowanie bądź stygmatyzację. Wyłączeni z możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, umacniają się na pozycjach oporu i przetrwania, którym patronują zasady odmienne lub przeciwne tym przenikającym podstawową część instytucji społeczeństwa;

—    tożsamości projektujące, wytwarzane przez te podmioty, które wykorzystując dostępne sobie zasoby symboliczne, konstruują nowe tożsamości, gruntownie redefiniujące ich pozycje w społeczeństwie. Czyniąc to, dążą do całościowej transformacji struktury społecznej i zasad jej funkcjonowania (por. ramka na s. 40-41). Wypada zaznaczyć, iż problem wpływu relacji jednostka-społe-

czeństwo na konstruowanie tożsamości rozpatrywany jest przez niektórych autorów w sposób zdecydowanie mniej przydatny dla badań socjologicznych i opisywany w związku z tym przy użyciu odmiennych par pojęć.

v Tap proponuje np., aby modele tożsamości konstruowane przez podmioty indywidualne rozpatrywać z użyciem kategorii: identyfikacja (.Identification) vs indywidualizacja (identisation). Tożsamość moglibyśmy zatem traktować albo jako rezultat internalizacji dominujących wzorców „bycia-sobą” w jakimś społeczeństwie, albo przeciwnie, jako konstrukcję unikalną i niepowtarzalną, niesprowadzalną do obowiązujących, dominujących czy rozpowszechnionych norm, modeli i wzorców; to właśnie ma wyrażać aspekt identisation {Identites collectives... 1980: 12).