8 (1450)

36 Rozdział 2. Pojęcie tożsamości

podstawowe rozróżnienie pojęciowe, wskazujące na dwa zasadnicze sposoby rozumienia koncepcji tożsamości (por. np. Identity... 1983; Taboada-Leonetti 1981; Identites collectives... 1980: 12;Rembierz 1999: 14; Peterson-Royce 1982: 27).

Trafnie charakteryzuje je Jacobson-Widding, wyrażając przekonanie, iż „Słowo «tożsamość» ma dwa zasadniczo różniące się znaczenia. Jedno odnosi się do kontynuacji bądź pozostawania tym samym (sameness). Drugie odnosi się do odrębności, odróżniania się (distinctiveness)” (Identity... 1983: 13). Tak więc mamy do czynienia z:

—    kontynuacją w czasie pewnych cech podmiotu. Inaczej mówiąc, wskazuje się na fakt pozostawania ciągle (bądź przez dostatecznie długi czas) tym samym. Wskazuje się na bycie kimś, kto jest tożsamy z sobą z przeszłości. A więc tożsamy ze swoimi przeszłymi wartościami, myślami i działaniami. Paszport łub karta kredytowa są dokumentami wspierającymi się na tym aspekcie tożsamości, tj. na założeniu o kontynuacji w czasie pewnego zbioru cech zewnętrznych i charakterystyk psychologicznych, połączonych w dodatku z prawną i moralną zasadą odpowiedzialności. Ten aspekt tożsamości dostrzegamy wyraźnie np. w pracach Eriksona, który zajmuje się - jak wskazywaliśmy - badaniem warunków umożliwiających pozostawanie „tą samą osobą” i analizowaniem następstw załamania się tego stanu. Erikson nazywa ten aspekt tożsamości identycznością jaźni (selfsameness);

—    przejawianiem cech i właściwości, powodujących, że podmiot postrzega się jako odmienny od innych podmiotów. Podmiot konstytuujący swoją tożsamość eksponuje w tym przypadku swoją odmienność wobec innego lub innych (w praktyce wobec pewnych innych lub pewnych klas innych). Tożsamość pojmujemy wtedy jako agregację zbioru cech, uniemożliwiających pojawienie się sytuacji „zaprzestania bycia sobą” poprzez „stanie się innym podmiotem”.

Tak więc tożsamość w swych podstawowych znaczeniach oznacza ' tyle, co:

-    bycie kimś, kto „pozostaje tym samym” (sameness). Bądź inaczej to wyrażając: kto „kontynuuje” siebie;

—    albo bycie kimś, kto ,jest odróżnialny” w pewien szczególny sposób od innych (distinctiveness).

Wskazując na to rozróżnienie, podążamy także za sugestiami Ricoeura. Ricoeur wskazuje bowiem na dwie płaszczyzny, na których mogą być sytuowane doświadczenia tożsamościowe jednostki:

-    la memete znaczy tyle co ciągłość osoby, trwanie jej cech charakterystycznych mimo upływu czasu i na przekór zmiennym okolicznościom życia; ^;

—    1’ipseitć oznacza natomiast odrębność własnej osoby od innych, jej cechy wyjątkowe, które tę odrębność konstytuują (por. Bauman 1993: 8).

Warto jednak przy okazji wskazać, iż w studiach empirycznych rozróżnienie powyższe może przyjmować postać raczej aspektów czy akcentów niż wyraźnie' odmiennych znaczeń. W konkretnych użyciach pojęcia „tożsamość” jest z reguły tak, że jeden z kierunków interpretacji wysuwa się na czoło kosztem innego, nie eliminując go wszakże z zakresu pojęcia.

Tak więc pytanie o tożsamość odsyła po pierwsze do zjawisk pozostawania „kimś trwałym”, a po wtóre, do zjawisk pozostawania „tożsamym wobec innego”, co znaczy w tym przypadku tyle, co zachowującym „granice” lub „odrębność”.    •

2.4. Tożsamość - konsekwencja konformizmu czy buntu

W żadnym z charakteryzowanych dotąd wymiarów pojęcia tożsamości nie braliśmy pod uwagę ani pochodzenia czy źródła treści składających się na autodefmicje, ani ich „statusu” odnoszonego do strategii działań podmiotu. Następny, ostatni już z wyróżnionych przez nas wymiarów pojęcia tożsamości nawiązuje do tych kwestii. Ma on