86395 Socjologia 2 (2)

14 Rozdział 1. Pojęcie tożsamości a współczesność

w formie postulatu intelektualnego (Comte), jak i katedr akademickich (USA) wyłoniła się tam, gdzie rosnąca złożoność struktur społecznych i nowe wzory społecznych uwikłań jednostki zarysowały się szczególnie wyraźnie.

Doświadczanie zmiany społecznej, a także refleksją nad jej przebiegiem i skutkami nie są jednak, jak wiadomo, wyłącznym obiektem zainteresowań socjologów. Stąd i rodowód pojęć użytkowanych w socjologii bywa niekiedy zawikłany, a ich zakresy i wiązane z nimi intuicje znaczeniowe nie przekładają się łatwo na definicje. Spory interpretacyjne i wielość odniesień definicyjnych towarzyszą wielu podstawowym pojęciom socjologii od dawna.

Przypomnijmy, iż pojęcie jaźni odzwierciedlonej, niezbędne dla pogłębionych analiz powstawania osobowości społecznej jednostki w zróżnicowanym i dynamicznym społeczeństwie, zainspirowane zostało poezją Emersona (por. R. Turner 1968). Koncepcja roli społecznej, bez której trudno dzisiaj wyobrazić sobie myślenie teoretyczne w socjologii, przeniknęła do jej zasobów pojęciowych w taki sposób, iż nie można dzisiaj powiedzieć, kto pierwszy odwoływał się do niego. Dość zgodnie natomiast wskazuje się na teksty Parka, Lintona i Morena, którzy własne obserwacje i wybrane intuicje znaczeniowe wiązane z rołą teatralną przetworzyli na pojęcie znakomicie odzwierciedlające zarówno cząstkowość, jak i zróżnicowany charakter zobowiązań i działań jednostki w szybko rozwijającym się społeczeństwie przemysłowym. Co oczywiście nie znaczy, iż nie istnieją dzisiaj liczne definicje roli społecznej, umożliwiające eksplorowanie różnych „wymiarów" tego pojęcia (por. J. H. Turner 1998:-350).

Wskażmy wreszcie na pojęcie stereotypu, które za sprawą Lipp-manna pojawiło się w amerykańskim dyskursie politycznym lat dwudziestych XX wieku i następnie zostało przejęte przez socjologów i psychologów społecznych, którzy podobnie jak Lippmann dostrzegali załamanie się tradycyjnych reguł organizacji społecznej, w tym także trwałych dotąd sposobów postrzegania rzeczywistości społecznej przez działające podmioty. Dziedzictwo Lippmanna, który w istocie był inicjatorem raczej pewnego kierunku myślenia, gdyż „nie określił bliżej samego pojęcia stereotypu” (Chlewiński 1992: 7), stanowi do dzisiaj obszar wielu debat badaczy zaangażowanych w badania empiryczne i refleksję teoretyczną (por. Wejland 1991). ■

Stanisław Ossowski (1962: 284) - jak wiadomo - upatrywał w takim rodowodzie pojęć jedną^!z osobliwości nauk społecznych, wskazując, iż .język socjologii rozciąga się na wszystkie niemal dziedziny życia społecznego, problematyka socjologii dotyczy spraw, które są przedmiotem stałych dyskusji w życiu codziennym i publicystyce. Każdy termin, który się wprowadza z języka potocznego, ma bogatą i zwykle wieloraką konotację...”. Mamy wiele okazji, aby dostrzec, że tego rodzaju związki pojęć socjologicznych z innymi dziedzinami refleksji kształtują ich zakresy, a także przypisują im określone funkcje w dyskursie naukowym. Należy jednak pamiętać, iż nie wszystkie pojawiające się przy tym problemy można wyeliminować za pomocą definicji projektujących. Mokrzycki (1980:78), rozważając te kwestie, zwracał uwagę na zwłaszcza jedno niebezpieczeństwo. Wskazywał mianowicie, iż czynności „doskonalące” aparaturę pojęciową w socjologii, a polegające na jej precyzowaniu i usuwaniu „nienaukowej” otoczki znaczeniowej, mogą prowadzić do „pozbawionych właściwego oparcia merytorycznego tworów pojęciowych”.

~1.1. Problem tożsamości w, perspektywie doświadczeń jednostki

Od tego rodzaju determinacji nie jest także wolna koncepcja tożsamości. Podejmowana w dalszych rozdziałach analiza sposobów interpretacji pojęcia tożsamości wskazuje na dość ścisłe jego związki ze wspomnianym wyżej procesem jego historii społecznej. Skłania to do przynajmniej zwięzłego jej skomentowania. Realizację tego zamiaru musimy poprzedzić wstępnym określeniem przedmiotu naszego zainteresowania. Otóż pojęcie tożsamości odnoszone do świata