wstęp bogurodzica

WSTĘP I KOMENTARZ JĘZYKOWY

Uwagi językowe dotyczące takiego zabytku, jakim jest Bogurodzica, muszą mieć z natury rzeczy inny charakter, niż się to na ogół praktykuje. Starożytna, pieśń, a do tego przekazana w odpisach późnych, mogących nasunąć podejrzę-nie, że tekst jej nie zachował się ściśle w pierwotnoj postaci, lecz uległ modernizacji, wymaga szczegółowych objaśnień od strony językowej, objaśnień właściwie każdego wyrazu, tak ze względu na archaicznie brzmiące dzisiaj formy, jak przede wszystkim ze względu na znaczenie. Jednych dzisiejszy czytelnik nie rozumie, inne może interpretować z pozycji współczesnej. Konieczna jest też ocena materiału językowego Bogurodzicy w stosunku do języka najstarszych zabytków średniowiecznych.

Są to rzeczy nienowe. Zajmowano się nimi niemal od chwili, kiedy się zaczęto interesować pieśnią. A zainteresowanie było żywe, toteż chyba o żadnym zabytku nic napisano tyle, co o tej niewielkiej rozmiarami pieśni. Ponad .160 pozycji bibliograficznych^{1 2} — to liczba imponująca. Przy postępie badań językowych jest rzeczą, oczywistą, że przeważająca większość rozpraw ma wartość wyłącznie historyczną, interesującą z punktu widzenia rozwoju badań, w wynikach przestarzałą. Niektóre tylko pozycje, jak przede wszystkim prace Łosia³ i Lehra-Hpławińs.kiego³, dają rozwiązania, które badacz późniejszy możo przyjąć bez dyskusji. Oceny dotychczasowego stanu badań nad Bogu-rodzieg, nie ma. powodu podejmować. Rozwiązania i opinio, które w niczym nie straciły na wartości, zostaną tutaj przyjęte i powtórzono. Będzie się także zaznaczać wątpliwości czy próby ujęcia innego, niż się dotychczas przyjmowało. Nin będzie ich zresztą wiele.

Ponieważ głównym celom ma być interpretacja tekstu, która pozwoli należycie zrozumieć starożytny zabytek, uwagi językowe podaje się w tej kolejności, w jakiej występują w tekście omawiano wyrazy*.

WSTĘP I KOMENTARZ JĘZYKOWY CZĘŚĆ PIERWSZA PIEŚNI

. 1,1: Bogurodzica — wyraz należy do osobliwości słownikowych. Poza pieśnią występuje w jednym jeszcze tylko utworze, mianowicie w Modlitwach Wacława (2 poł. XV w.j, gdzie użyto go trzy razy („nawyborniejsza uczyniona jeś , święta bogorodzica” k. 14, „modlitwa świętej bogorodzice ... raczy być ... ze wszytkimi nami” k. 18, „O Maria, bogarodzice chwalebna” k. 46). Mimo różnej formy wyraz ten, mający w dwóch razach charakter apostrofy, tak jak to jest w pieśni, pozostaje najprawdopodobniej w bliskim z nią związku, jest jakby cytatem z niej i rzadkim zresztą przykładem oddziaływania stylistycznego pieśni na późniejszych pisarzy^{4 5}. Poza tym omawiany wyraz pojawia się w 10 zabytkach średniowiecznych, ale tylko jako nazwa pieśni (raz zapisanej w postaci Bogurodzica, w pozostałych wypadkach jako Bogarodzica⁶). Przy takiej dokumentacji jest rzeczą oczywistą, że chodzi o wyraz nie tylko nie używany w języku żywym, ale nie mający szerszego zastosowania także w języku literackim.

Ten stan rzeczy staje się zrozumiały w świetle genezy wyrazu. Bogurodzica nie jest tworem rodzimym. Pozostaje w ścisłym związku z ses, bogorodica, która z kolei jest przekładem grec. D-eotó^oę. Cerkiewizm ten upowszechnił się, co jest oczywiste, wszędzie tam, gdzie językiem liturgicznym stała się Starocerkiewszczyzna, a więc u Słowian obrządku greckokatolickiego (także u katolickich Chorwatów).

Sprawa polskiej bog-urodzicy jest skomplikowana. Wysuwano wiele przypuszczeń, za najprawdopodobniejszy trzeba uznać pogląd Lehra-Spławić-skiego⁷; widzi on w bogurodzicy jeden z tych terminów' religijno-kościelnych, które w związku z przyjęciem chrześcijaństwa przedostały się do polszczyzny za pośrednictwem czeskim. Ze względu na cyrylometodcjską liturgię słowiańską trudno przypuścić, żeby wyraz nie był znany na gruncie morawsko-czeskim, występuje zresztą w formie bohorodice w Słowniku Gebauera⁸, gdzie zacytowany jest z dwóch zabytków staroczeskieh z XIV w., z legendy o św. Jerzym i .Psałterza podiebradzMego.

Byłby to więc wyraz należący do najarebaiczniejszej warstwy językowej pieśni, przekazany jednak w formie późniejszej. Za pierwotną trzeba uważać postać z -o-, bogorodzica, dwukrotnie występującą w Modlitwach Wacława, Przekształceniem tej podstawowej formy są postaci z pierwszym członem za-

;£-sąHs*ar.ł-^ - *»**-—•

Zob. bibliografio zcstawńornr na s. 45 -60 i 02.

¹ J. U oś, Początki tpiźmiftiiiiciwa jiohhicgo, Lwów 1.022, r. 348— 30-1.

T. Lebr-Spławiński, Uwagi o j&yhu „Bogurodzicypyt] Proco MeUirycznalileraekie. Księga zbinrma hu crei Ignacego Chrzan o niskiego, Kraków 1936, b, 35--J07.

* Ponieważ poszczególne przekazy Bogurodzicy różnią się od siebie tak w zakres:o ilości, jak i ich kolejności, 'upora|,dk o wan o je tu. według iob umownych numerów orientacyjnych (zob. Wkładka — tabelo porównawczo, „Wykaz zwrotek Bogurodzicy¹¹)- Przed omówieniom każdego wyrazu lub zwrotu pieśni umieszczamy Kumor orientacyjny zwrotki, a za nim, po przecinku, liczbo porządkową wersu w zwrotno.

Innego rodzaju wpływem jest wyabstrahowania z bogurodeioy drugiego członu jako osobnego

wyrazu. Występuje owa rodzina w utworach poetyckich XVI i XVII w., na co parę cytatów ma- Lindo, np..‘ „Tyś mię w żywocie tworzył mojej rodzica" (Kochanowski, Psałterz Dawidów, Kraków 1583, ps. 130, W. 28), „Mówił z dziewicą, że będzie boską rodziną" (3. Jagody linki, Fic śni katolickie, Kraków przed 1605, e, 0).

* Por. Słownik staropolski, Warszawa 1053 -1055, PAN, t.1. Żeby uniknąć zbytecznych powtarzać, podaję, że ilekroć powołuję się na dane dotyczące całości zabytków środuio wiecznych, znaczy to, że opieram się albo na wydrukowanej już partii Słownika staropolskiego, albo na jogo nic opublikowanych zbiorach. Przejmuję toż stosowane «■ Słowniku, skróty źródeł,

’ Lołir-Spławiński, op. cii., s. 88.

J. G-cbuucr, Slovnik staroiesky, Pr ab a 1003.