Magazyn6
6701

659

CHORWACJA

i Slawonji oraz Dalmację, używano zrazu nazwy Regnum Croatiae, potem Regnum Dalmatiae et Croatiae, po I5²9 r. zaś Regna Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae. Teryto-rjum pierwszych władców Ch., Trpimiro-wiczów, sięga od Adrjatyku po Drawę. Po zrzuceniu zwierzchnictwa Franków i Bizancjum, władcy Ch. zwolna rozszerzają swe dzierżawy, odbierając Grekom resztę grodów dalmackich, walcząc z Madziarami i Bułgarami. Zwycięski w tych bojach To-misław, pierwszy uznany przez papieża „rex Chroatorum“, r. 910—928, nie może zapobiec powstaniu sporów religijnych

0    liturgję słowiańską. Zwalczany przez wyższy kler, podległy Rzymowi, obrządek słowiański trzyma się jednak wśród ludu

1    niższego duchowieństwa i spory te stale osłabiają spoistość wewnętrzną państwa. Korzysta z tego Wenecja, która ok. r. 1 000 opanowuje część Dalmacji, a słabi władcy Ch. przyjmują znów zwierzchnictwo Bizancjum. Piotr Kresimir IV w poł. XI w. zdobywa znów Dalmację, ale za jego następców państwo wśród sporów religijnych ulega zupełnemu rozprzężeniu. Na Stefanie II, zm. 1091, wymiera ród Trpimira i na tronie Ch. usadawiają się Arpadowie (ś. Ładysław węgierski był szwagrem Dymitra Zwoni-mira, poprzednika Stefana II). Królem Ch mianował Ładysław swego synowca, Almosza, ale chwilowo jeszcze mają Chorwaci i własnego nowego króla Piotra („Sva-5icia“), który ginie w 1097 r. w nowym na-jeździe Węgrów. Po paruletnich walkach, w 1102 r. król Koloman zawiera ze szlachtą chorwacką układ, mocą którego ród Arpa-dów połączył Ch. z Węgrami unją personalną. Wskutek tego Ch. zwolna stawała się państwem podporządkowanem Węgrom. Namiestnikiem króla byl w Ch. ban, miano wany z pośród magnatów. Słabość królów stwarza w Ch. oligarchję szlachecką. W ciągu XII w. Dalmacja jest bezustannie przedmiotem walk z Wenecją, a nad częścią Ch. chwilowo rozciąga władzę Bizancjum. Szlachta slawońska otrzymuje narówni z węgierską przywilej Złotej Bulli w 1222 r. Od 1235 r. Arpadowie zaniechali osobnej koronacji na królów Ch., a od 1260 r. wprowadza Bela IV w Ch. rządy księcia krwi, jako swego zastępcy, oraz dwóch banów: chorwacko-dalmackiego 1 slawońskiego, przez co powstaje podział obszaru Ch. na dwie jednostki administracyjne. Pod koniec rządów Arpadów Ch. (ale nie Sławo-nja) dostaje się w dziedziczny zarząd rodzinie banów Subiciów. Paweł Subić wspomaga Karola Roberta d’Anjou, który jednak występuje potem przeciw niemu i całej oligarchji chorwackiej. Moc jej złamał ostatecznie Ludwik W. Ludwik raz jeszcze wyparł całkowicie Wenecjan z Dalmacji, (1358 r.). Oligarchja jednakże znów zapanowała za słabych następców Ludwika, przez co Ch. staje się częściowo zdobyczą władców Bośni, a Dalmację trwale zajmuje od 1409 r. Wenecja. Od poł. XV w. nawała turecka zagraża Ch., zajmując zwolna różne obszary od płd., i ani miejscowi magnaci (potężni Frankopani i Zrinjscy, mimo osobistego heroizmu), ani Jagiellończycy ani też Habsburgowie, uznani za królów Ch. od 1527 r., nie mogą dostatecznie obronić kraju. Turcy zajmują Slawonję i części Ch. graniczące z Bośnią. Zarazem wstrząsają krajem bunty chłopskie, wybuchające przeciw systemowi feudalnemu. Dopiero z końcem XVI w. Chorwaci przechodzą do ofensywy i zwolna odbierają Turkom różne części swego kraju; zostaje zorganizowane wojskowe pogranicze, „krajina“, w której osiedlają się uchodźcy z Serbji. Zarazem trwa walka z Wenecją („Uskocy"). Chorwaci protestują przeciw kunktatorstwu Wiednia wobec Turków i na własną rękę wszczynają walki. Ostatni Frankopan i Zrinjski knują spisek przeciw Habsburgom w porozumieniu z Ludwikiem XIV i nawet z sułtanem, ale schwytani giną w 1671 r. Nastaje okres teroru niemieckiego. Pokój karłowicki, w 1699 r., uwalnia większą część Slawonji od Turków. W 1712 r. i 1722—3 sejm Ch. uznaje prawo następstwa tronu i żeńskiej linji Habsburgów, ale tylko wtedy, o ile linja ta panować będzie i w Austrji, przyczem wyraźnie podkreśla się tu odrębność Ch. od Węgier. Marja Teresa w swych zapędach centralistycznych podporządkowała Ch. administracji węgierskiej, a Józef II wprowadza germanizację, ale zarazem daje wolność chłopom. Reakcja szlachty chorwackiej przeciw reformom społecznym i germanizacji doprowadza do dobrowolnego złączenia się z Węgrami dla wspólnej obrony przed zapędami Wiednia. W 1790 r. sejm chorwacki każe swym posłom domagać się jednolitości administracyjnej i finansowej z Węgrami oraz wprowadza naukę języka węgierskiego w szkołach Ch. Wiedeń i nadal nie chce złączyć z Ch. Dalmacji, objętej w spadku po

42*