Magazyn6
6801

660

CHORWACJA

Wenecji i znajdująca się kolejno w ręku Francuzów i Austrji Dalmacja przez to pozostaje oddzielona od Ch. aż do r. 1918.

2. Dzieje od początku XIX w. do r. 1918. Stworzone przez Napoleona „Prowincje ilirskie“ objęły w latach 1809—14 także i część Ch. Wpływ francuski przyczynił się do rozbudzenia zarówno u Słoweńców jak u Chorwatów poczucia narodowego. Posiew idei wolnościowych oraz akcja jednostek, entuzjazmujących się folklorem, poezją i mową ludową, sprawiły, że od połowy pierwszego ćwierćwiecza XIX w. pojawia się w Ch. prąd, dążący do określenia i utwierdzenia odrębności narodowej, a niebawem i politycznej. I zapędy madziary-zacyjne Węgrów odgrywają tu swą rolę. Gdy Węgrzy na miejsce dotąd używanego, wspólnego urzędowego języka łacińskiego chcą wprowadzić węgierski, Chorwaci bądź bronią łaciny, bądź też wysuwają swój język. Czwarte dziesięciolecie przynosi już i polityczne manifestacje narodowe, pojawia się akcja hr. DraSkovicia, Gaja, Miha-novicia, Demetera; od 1835 r. wychodzą czasopisma chorwackie we wspólnem z Serbami narzeczu sztokawskiem. Powstaje narodowy ruch „iliryzm", o szerokim planie jedności południowo-słowiańskiej i szerzy się zwycięsko, mimo filowęgierskiej akcji części szlachty, zwanej madżaronami. „Ilirzy“ żądali administracyjnego zjednoczenia Ch. z Dalmacją i Slawonją, jak również z pograniczem wojskowem i Rijeką, i domagali się chorwackiego urzędowego języka. Na sejmie chorwackim ruch narodowy zwycięża, wprowadzone zostaje nauczanie w języku ojczystym, a od 1847 r. język ten staje się językiem urzędowym. W 1848 r. wobec central izacyjno-madziary-zacyjnych poczynań Węgrów, Chorwaci pod wodzą bana Józefa Jelaćicia jednoczą się i opowiadają po stronie Wiednia, zrywając dotychczasowe związki z Koroną ś. Stefana. Jelaćić wypowiada rewolucji węgierskiej wojnę, ale po częściowych sukcesach musi udać się na pomoc rządowi pod opanowany przez rewolucję Wiedeń. To ślepe służenie reakcji, w nadziei, że dwór zadowoli p >tem wszystkie żądania Chorwatów, nie przyniosło Ch. spodziewanych korzyści. Wprawdzie konstytucja oktrojowana w 1849 ^r-oddzieliła wszystkie ziemie Ch. od Węgier, ale rychłe wprowadzenie absolutyzmu zniweczyło wiele uzyskanych swobód i od 1854 r. nastaje nowy okres germanizacyjny, z zupełnem usunięciem języka chorwackiego na rzecz niemieckiego. Jelaćić nie umie temu przeciwdziałać i jedynie w dziedzinie kościelnej, przez przetworzenie diecezji za-grzebskiej w archidiecezję, Ch. otrzymuje niezależność. Dopiero od 1860 r. Chorwaci uzyskują znów swobody językowe. W 1861 r. sejm rozważa myśl ponownego wstąpienia w związki prawno-państwowe z Węgrami pod warunkiem uznania przez nie wszelkich praw autonomicznych Ch.; na czele nacjonalistów chorwackich staje Iw. Maźuranić; inna grupa, t. z w. „prawasze“ (Starćevic), żąda pełnej samodzielności. Jednocześnie szerzy się znów, głównie zasługą wielkiego biskupa Strossmayera, ruch kulturalnej jedności jugosłowiańskiej; w 1867 r. powstaje w Zagrzebiu jugosłowiańska Akademja Umiejętności. W 1868 r. dochodzi do ugody („nagodba") z Węgrami, w której Budapeszt przyznaje Ch. pełną samoistnosć w administracji wewnętrznej, sądownictwie i sprawach szkolno-wyznaniowych. Wszelkie inne dziedziny mają być dla Węgier i Ch. wspólnie rozważane w parlamencie węgierskim z udziałem delegatów Ch. Bana Ch. mianuje odtąd król na propozycję prezesa rady ministrów Węgier. Rijeka (Fiu-me) została uznana za oddzielne ciało w Koronie Węgierskiej. Ugoda ta wzbudziła w Ch. wielką opozycję, likwidowaną zwolna przez narzucanych ze strony Węgier banów. W 1871 r. zwyciężyli w wyborach nacjonaliści, ale ban nie dopm ;ił do otwarcia sejmu, wobec czego nacjonaliści uznali ugodę za nieobowiązującą i doszło nawet do lokalnego powstania oraz proklamacji niezawisłości Ch. (Kvaternik). Ruch ten skończył się klęską. Odtąd, aż do końca istnienia związku z Węgrami sytuacja naogół pozostaje bez zmiany. Zręczna działalność Budapesztu stara się ograniczyć przywileje Ch., wynikające z ugody, zawartej w 1868 r., ruch narodowy jest prześladowany, a rzadko kiedy na urzędzie bana zasiadają ludzie tacy, jak Maźuranić, którzy umieją dla Ch. wywalczyć nieco więcej praw i przeprowadzić reformy społeczne oraz oświatowe. Dowolnie zmieniana ordynacja wyborcza zapewniała banom-Węgrom większość w sejmie, a gdy mimo to wnioski bana nie były przyjmowane, wówczas zawieszano konstytucję i rządził Ch. komisarz królewski. Nacjonaliści burzą się, palą cho-r igwie węgierskie i, aby w walce z obcym rządem zyskać sprzymierzeńca, porozumie-