124

124 Społeczeństwa arabsko-muzubnańskie

w dół Nilu lub szlakami przez Saharę. W większości były to kobiety, a także eunuchowie strzegący prywatności domostw.

Muzułmanie i niemuzułmanie w miastach

Miasto jest miejscem spotkań i podziałów. Poza Półwyspem Arabskim niemal we wszystkich miastach żyli ludzie należący do różnych społeczności żydowskich i chrześcijańskich. Odgrywali oni istotną rolę w życiu publicznym miast, ale tworzyli wydzieloną grupę społeczną. Istniało wiele przyczyn, które sprawiały, że byli oddzieleni od muzułmanów. Płacili władzom specjalny podatek pogłówny (dżizję). Zgodnie z prawem muzułmańskim i panującymi zwyczajami zobowiązani byli do noszenia wyróżniających ich znaków: odrębnych ubrań, unikania pewnych barw kojarzonych z Prorokiem i islamem (szczególnie zieleni), nie mogli nosić broni ani jeździć konno. Nie wolno im było budować nowych świątyń, naprawiać starych ani tak ich konstruować, by swoją świetnością zaćmiewały świątynie muzułmańskie. Te restrykcje nie wszędzie stosowano w jednakowym stopniu. Bardziej surowo traktowano prawa małżeńskie i prawa dziedziczenia. Niemuzułmanin nie mógł poślubić muzułmanki, natomiast muzułmaninowi wolno było poślubić żydówkę lub chrześcijankę. Nawracanie się muzułmanów na inne wyznania było ściśle zakazane.

Odrębność życia żydów i chrześcijan odznaczała się w tym, że zwykle zajmowali szczególnie ważne pozycje w pewnych dziedzinach działalności gospodarczej, z innych znów byli praktycznie wyłączeni. Na najwyższym poziomie niektórzy żydzi i chrześcijanie pełnili istotne funkcje na dworach niektórych władców lub w ich administracji. W Egipcie fatymidzkim, ajjubidzkim i ma-meluckim, koptyjscy urzędnicy odgrywali ważną rolę w służbach finansowych. Zawodem, w którym wybijali się żydzi, była medycyna. Żydowscy lekarze nadworni mieli często wielkie wpływy. Jeżeli żyd albo chrześcijanin nawracał się na islam, mógł zajść jeszcze dalej; niektórzy z nawróconych zostawali pierwszymi ministrami i dysponowali rzeczywistą władzą w państwie.

Żydzi w miastach muzułmańskich odgrywali również ważną rolę w dalekomorskim handlu z portami śródziemnomorskiej Europy i aż do czasów mameluckich z portami Oceanu Indyjskiego. Z rzemiosł głównie aptekarstwo i złotnictwo było w rękach żydów i chrześcijan, pracujących dla siebie lub dla muzułmanów.

Stosunki muzułmanów z niemuzułmanami to zaledwie część złożonego systemu kontaktów między tymi społecznościami, które żyły obok siebie w tym samym mieście. O tym, które z tych stosunków były w danym miejscu lub czasie dominujące, decydowały konkretne warunki. We wczesnym okresie władzy