223

Imperium osmańskie 223

z perskiego i arabskiego, w wykształceniu opierającym się na wyrafinowanej literaturze perskiej oraz religijnych dziełach arabskich.

W pewnych sytuacjach jednak utrzymanie porządku i pobieranie podatków było niemożliwe bez współpracy reayi. Władca i jego asker traktowali reayę nie jako zbiór osób, którymi trzeba się było zajmować odrębnie, lecz jako zespół grup (po turecku: taife lub dżemaat). Jeżeli pewną kategorię poddanych trzeba było potraktować odrębnie dla celów podatkowych lub innych celów służących państwu, wówczas uznawano ją za jedną całość, a pojedynczy jej reprezentant był uznawany za pośrednika, dzięki któremu rząd zajmował się całą tą grupą. Zwykle była to osoba akceptowana przez tę grupę, jak i przez władze, a co za tym idzie przeważnie miała ona pewien autorytet moralny, a nawet autonomię działania; osoba ta zazwyczaj przekazywała nakazy i żądania władz swojej grupie i przedkładała jej skargi i prośby władzom. Współuczestniczyła w zachowaniu spokoju i porządku w grupie, a spory i konflikty rozstrzygała drogą arbitrażu, nim dochodziło do sytuacji, w której konieczna byłaby interwencja rządu.

Istniały różnego typu grupy. Dla celów podatkowych sandżaki dzielono na mniejsze jednostki obejmujące małe miasteczko, wieś albo plemię pasterskie. Większe miasta dzielono na dzielnice (mahalle, hara), ale znaczenie tego terminu było zróżnicowane: dzielnica mogła obejmować od kilkuset do kilku tysięcy osób. Dla celów podatkowych również brano pod uwagę kwalifikacje, organizując oddzielnie poszczególne zawody i rzemiosła: w czasie niektórych uroczystości państwowych występowały one w uroczystej procesji. W odniesieniu do czasów osmańskim można te grupy rzemieślnicze uznać za przybliżony odpowiednik gildii w średniowiecznej Europie, ponieważ służyły one nie tylko zbieraniu podatków czy dostarczaniu wykwalifikowanej siły roboczej. Nie były one jednak samowystarczalne i w jakimś sensie istniały dzięki uznaniu ze strony władz osmańskich.

Poszczególne społeczności żydowskie i chrześcijańskie zajmowały specjalną pozycję, ponieważ płaciły podatek pogłówny i miały swoje własne sytemy prawa cywilnego, a także dlatego, że władze musiały się upewniać co do ich lojalności. W stolicy i w prowincjach rząd uznawał, że duchowy przywódca każdej społeczności dysponował pewnym zakresem jurysdykcji prawnej i ponosił odpowiedzialność za pobieranie dżizji oraz utrzymanie porządku. W ten sposób niemuzułmanie zostali włączeni w politykę personalną państwa. A chociaż nie w pełni do niego należeli, to jednak poszczególne jednostki mogły zdobywać wpływy i władzę. W XVI wieku żydzi odgrywali ważną rolę w służbach finansowych, a pod koniec wieku XVII Grecy zostali głównymi tłumaczami w urzędzie wielkiego wezyra oraz gubernatorami obu rumuńskich prowincji: Walachii i Mołdawii. Nie wydaje się, by musieli oni żyć w izolacji czy pod presją władz: należeli do dżemaatów handlowych lub rzemieślniczych, a w rozsądnych granicach dopuszczalna była swoboda wyznania i wykształcenia. Mogli się zajmować