249

Społeczeństwa osmańskie 249

W szkołach główną studiowaną dziedziną był fikh malikicki wraz z pokrewnymi dziedzinami. Nauczano go w wielkim meczecie Al-Karawijjin w Fezie i w związanych z nim madrasach. Kompendium prawa malikickiego: Al-Much-tasar Al-Chalila odgrywało szczególną rolę. W tych miastach, podobnie jak gdzie indziej w świecie islamu, znaczące rody uczonych przekazywały tradycję wielkiej nauki z pokolenia na pokolenie; taka była rodzina Al-Fasich pochodzenia andaluzyjskiego osiedlona w Fezie od XVI wieku.

Wpływ prawników miejskich rozszerzał się powoli na prowincję, gdzie ali-mowie mogli pełnić funkcję notariuszy, nadających formalny kształt kontraktom i umowom. Głównym źródłem intelektualnego rozwoju byli jednak nauczyciele i duchowi przewodnicy należący do bractw sufickich, szczególnie zaś ci, którzy byli związali się z szazilijją. Została ona założona przez Asz-Szazilego (zm. 1258), urodzonego w Maroku, a mieszkającego w Egipcie. Szazilijja rozpowszechniła się szeroko w Egipcie, a w XV wieku sprowadził ją do Maroka Al-Dżazuli (zm. ok. 1465), w Fezie zaś upowszechnił ją członek rodu AI-Fasich. Nauka szazilijji, a także innych bractw, wywierała wpływ na wszystkie warstwy społeczne. Uczonym zapewniała ona wyjaśnienie wewnętrznego znaczenia Koranu oraz analizę duchowych stanów na ścieżce prowadzącej do doświadczalnej wiedzy o Bogu. Nauczyciele i uczeni mężowie, zarówno ci związani z bractwem, jak i z nim nie związani, mieli nadzieję na wstawiennictwo u Boga, wspomagając w ten sposób mężczyzn i kobiety w trudach życia doczesnego. Jak to zwykle bywało groby świętych mężów były celem pielgrzymek. Do najsłynniejszych należał grobowiec Maulaja Idrisa, uważanego za założyciela Fezu. Ów grobowiec tworzy swoiste miasto-mauzoleum znajdujące się w samym Fezie i noszące nazwę wywodzącą się od jego imienia oraz od imienia jego syna, również Idrisa.

Podobnie jak gdzie indziej również tutaj uczeni i pobożni mężowie starali się utrzymać ideę sprawiedliwego społeczeństwa muzułmańskiego, przeciwstawiając je rozrostowi przesądów i doczesnych ambicji. Studium przeprowadzone przez pewnego francuskiego naukowca prezentuje życie i nauki jednego z takich mężów: Al-Hasana al-Jusiego (1631-1691). Urodzony na południu został wciągnięty do uczonego bractwa i przez jakiś czas nauczał w Fezie, a potem w szkołach Marrakuszu i innych miast. Jego pisma są zróżnicowane i obejmują serię rozmów (muhadarat), w których próbował określić i zachować pośrednią pozycję uczonych i pobożnych alimów wśród sprzecznych pokus. Z jednej strony czyhały pokusy władzy i związana z nią korupcja. W słynnym eseju, w którym wyraził pogląd alimów na temat ich własnej roli, ostrzegał sułtana Isma^Jila przed tyranią sprawowaną w jego imieniu przez urzędników. Ziemia, głosił, należy do Boga i wszyscy ludzie są Jego sługami: jeżeli władca postępuje ze swoim ludem sprawiedliwie, jest zastępcą Boga na ziemi, cieniem Boga osłaniającym Jego sługi. Stoją przed nim trzy zadania do spełnienia: ma sprawiedliwie pobierać podatki, prowadzić dżihad i bronić królestwa, a także za-