img093 (16)

Rozważmy nieco bliżej, jaka jest przydatność metody obserwacji psychologicznej w badaniach diagnostycznych i heurystycznych. Obserwacja stanowi podstawę badań diagnostycznych mających na celu dokonanie opisu i klasyfikacji zjawisk występujących w zachowaniu się. Metodą obserwacji psychologicznej posługiwano się niejednokrotnie w badaniach z zakresu psychologii rozwojowej dla określenia zmian zachodzących w kolejnych okresach życia w zachowaniu się dzieci i młodzieży. Obserwacja spontanicznego zachowania się jest również przydatna przy poznawaniu rodzajów i przebiegu czynności występujących w naturalnych sytuacjach życiowych i będących przedmiotem analizy naukowej.

Metoda obserwacji psychologicznej znajduje ponadto zastosowanie w badaniach heurystycznych przy ustalaniu zależności zachowania się od określonych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Czynnikami zewnętrznymi wpływającymi na zachowanie się są m.in. aktualnie działające podniety. W warunkach eksperymentu można ustalać związki zachodzące między podnietami wzrokowymi lub słuchowymi a szybkością reagowania na nie, zdolnością samokontroli i koordynacji ruchów. Innym przykładem badań zewnętrznych warunków zachowania się są badania zależności zachodzących między podnietami oddziałującymi na dzieci a występującymi u nich reakcjami agresywnymi, reakcjami oporu lub zahamowaniem aktywności. Do tej grupy można także zaliczyć badania dotyczące wytwarzania się odruchów warunkowych w rezultacie oddziaływania na organizm określonych bodźców; powstanie odruchów stwierdzamy dokonując obserwacji zachowania się w sytuacji eksperymentalnej.

Obserwacje dostarczają materiałów dotyczących wpływu środowiska społecznego na zachowanie się dzieci i młodzieży. Opierając się na obserwacjach stwierdzamy wtedy występowanie określonych faktów w zachowaniu się, a następnie ustalamy ich związek z różnymi warunkami środowiskowymi. Tego rodzaju badania mogą pozwalać na wykrycie zależności między niepowodzeniami szkolnymi stwierdzanymi na podstawie obserwacji zachowania się uczniów w szkole a warunkami ich życia w domu rodzinnym określanymi w toku wywiadów środowiskowych, wywiadów z nauczycielami, analizy dokumentacji szkolnej, badań przeprowadzonych za pomocą ankiet i kwestionariuszy. Można również badać zależność między zaburzeniami w zachowaniu się dzieci i młodzieży a warunkami środowiskowymi oraz metodami oddziaływania stosowanymi przez rodziców lub nauczycieli.

Metoda obserwacji psychologicznej znajduje ponadto zastosowanie przy ustalaniu związków zachodzących między zachowaniem się a określonymi czynnikami wewnętrznymi. Nie są one bezpośrednio obserwowalne.

O ich istnieniu można jednak wnioskować na podstawie ich objawów zewnętrznych stwierdzonych w zachowaniu się.

Czynnikami wewnętrznymi wpływającymi na zachowanie się mogą być pewne procesy fizjologiczne lub właściwości budowy układu nerwowego,

0    których wnioskujemy śledząc ich obserwowalne objawy. W badaniach psychologicznych ważną rolę odgrywa ustalenie związku zachowania się / procesami motywacji. Funkcję tę spełniają m. in. emocje, potrzeby, dążenia, oczekiwania, aspiracje, które posiadają swe odpowiedniki w zachowaniu się, co umożliwia ich poznanie w oparciu o obserwację.

3. Główne etapy badań naukowych

Badania naukowe prowadzone za pomocą metody obserwacji psychologicznej przebiegają przez kilka etapów. Dokonamy obecnie ich wstępnej prezentacji, zaś w dalszych podrozdziałach omówimy je dokładniej.

Przed przystąpieniem do badań należy sformułować ich problem. Wymaga to zaznajomienia się z właściwą literaturą naukową, jej należytego przeanalizowania i przemyślenia, ustalenia teoretycznych podstaw podejmowanych badań, powiązania ich z określoną koncepcją lub teorią naukową.

Formułując problem badań dokonujemy doboru podstawowych zmiennych. Mianem „zmiennych” określamy zjawiska, między którymi zachodzą zależności będące przedmiotem badań. W badaniach dotyczących ludzkiego zachowania się wyróżniamy trzy rodzaje zmiennych, a mianowicie zmienne zależne, niezależne i pośredniczące. Pożądane jest przedstawienie badanych zmiennych za pomocą modelu graficznego, który ukazuje zachodzące między nimi związki.

Fakty lub zjawiska spełniające w badaniach funkcję zmiennych określamy za pomocą odpowiednich terminów naukowych. Formułując problem należy ustalić znaczenie tych terminów, co wymaga ścisłego i jednoznacznego sprecyzowania zasadniczych pojęć. W badaniach psychologicznych są to przede wszystkim pojęcia ogólne służące do dokonywania opisu

1    psychologicznej analizy zachowania się: pojęcie ruchu, czynności, bodźca, sytuacji, środowiska, motywacji. Przystępując do prowadzenia obserwacji musimy ponadto jednoznacznie zdefiniować pojęcia dotyczące przedmiotu badań. Tak na przykład — pragnąc obserwować agresywne zachowania się dzieci — należy określić pojęcie agresywnego zachowania się, agresywności, reakcji agresywnych; badając rodzaje reakcji frustracyjnych lub zachowań powstałych w sytuacji stresowej trzeba określić pojęcie frustracji lub

185