obraz
4 (5)

22

Pakt autobiograficzny

o czyimś życiu. Sytuacja definiującego jest dzięki temu podwójnie zrelalywizowana i dookreślona. Historycznie, bo proponowana definicja nie zamierza objąć więcej niż okres dwu wieków (od roku 1770) i dotyczy wyłącznie literatury europejskiej, co nie jest równoznaczne z negowaniem istnienia pisarstwa osobistego przed rokiem 1770 lub poza Europą; znaczy to po prostu, że nasz dzisiejszy sposób pojmowania autobiografii staje się anachroniczny lub niere-lewantny poza tak zakreślonymi granicami. Tekstowo, bo przyjmuję stanowisko czytelnika - nie wychodzę tu od psychiki autora, co właśnie byłoby problematyczne, ani też nie ustalam kanonów gatunku. Wychodząc od sytuacji czytelnika (a więc mojej i jedynej, w której mam dobre rozeznanie), zyskuję szansę jaśniejszego zrozumienia funkcjonowania tekstów (różnic w ich funkcjonowaniu), ponieważ zostały one napisane dla nas czytelników i czytając je sprawiamy, że funkcjonują. Tak więc autobiografię spróbowałem definiować poprzez serie przeciwstawień między tekstami, które zostały nam zaproponowane do czytania.

Z nieznacznymi korektami, definicja autobiografii byłaby taka: DEFINICJA: retrospektywna opowieść prozą, gdzie rzeczywista osoba przedstawia swoje życie, akcentując swoje jednostkowe losy, a zwłaszcza dzieje swej osobowości.

Definicja ta dotyczy elementów należących do czterech różnych kategorii:

1.    Forma językowa:

a)    opowieść

b)    proza

2.    Temat: losy jednostki, dzieje osobowości

3.    Sytuacja autora: tożsamość autora (którego nazwisko odsyła do rzeczywistej osoby) z narratorem

4.    Status narratora:

a)    tożsamość narratora z głównym bohaterem

b)    retrospektywna wizja opowiadania

Autobiografią jest każde dzieło, które spełnia łącznie warunki należące do owych czterech kategorii. Gatunki pokrewne łącznie ich nie spełniają. Oto lista warunków niespełnionych zależnie od gatunku:

Pakt autobiograficzny

23

■    pamiętniki: (2)

■    biografia: (4a)

■    powieść osobista: (3)¹

■    poemat autobiograficzny: (Ib)

■    dziennik intymny: (4b)

■    autoportret lub esej (la i 4b)

Jest przy tym oczywiste, że wyliczone tu warunki są w nierównym stopniu obowiązujące: niektóre mogą być spełniane częściowo, a nie całkowicie. Tekst powinien być głównie opowiadaniem, skądinąd jednak wiadomo, ile miejsca w opowieściach autobiograficznych zajmuje dyskurs²; wizja - głównie retrospektywna, co nie wyklucza fragmentów autoportretowych, dziennika tworzenia dzieła, form czasu teraźniejszego odsyłających do chwili pisania oraz innych złożonych konstrukcji czasowych; tematem - głównie życie jednostki, ale również w jakiejś mierze kronika wydarzeń i dzieje społeczne lub polityczne. To kwestia proporcji czy raczej hierarchii: w sposób naturalny powstają tu przejścia do innych gatunków pisarstwa intymnego (pamiętniki, dziennik, esej), a klasyfikujący ma pewną swobodę w poszczególnych wypadkach.

Jednak dwa warunki działają na zasadzie: wszystko albo nic, i oczywiście to warunki, które autobiografię (a także inne formy literatury intymnej) przeciwstawiają biografii i powieści osobistej: są to warunki (3) i (4a). Tutaj stopniowe przejścia i margines swobody w decyzjach klasyfikacyjnych są niemożliwe. Tożsamość za-

1

   Roman personnel - tym mianem francuscy literaturoznawcy określają powieści, w których narrator i główny bohater są tą samą osobą Iprzyp. tłum.].

2

   Przeciwstawienie opowiadania {recii) dyskursowi (discours) nawiązuje do rozróżnień Emila Benveniste’a, który definiował recit historiąue, enonciation histo-rujue lub po prostu hisloire jako silnie skonwencjonalizowaną relację skupioną na faktach, bez narratorskich komentarzy i form językowych odsyłających do sytuacji wypowiadawczej (deiktyków, pierwszo- i drugoosobowych zaimków, niektórych form gramatycznego czasu występujących w czasownikach francuskich), a mianem dyskursu objął wypowiedzi nie poddane tym ograniczeniom, tematycznie i gramatycznie uwikłane w sytuację wypowiadania (rozmowy, komentarze, opowiadania z ujawnionym ,ja" narratorskim). Cf. E. Benveniste, „Les relations de teinps dans le verbe franęais”, w: id., Problemes de linguistiąue generale, Paris, 1966, s. 237-249 [przyp. tłum.].