obraz5

czy kto inny¹⁷⁹, charakter „Panoptai” przypisywany jest wyznawcom, „Argosom”, „wszystkowidzącym”, to jeszcze jedna pośrednia wskazówka, że według tej teorii Eter jest wszechwiedzący.

Jak Aer był przez Diogenesa z Apollonii utożsamiany z Zeusem, tak Aither, który u Homera jest siedzibą Zeusa ¹⁸⁰ •— według innych bywa Zeusem samym. U Ajschylosa, w inwokacji Prometeusza do bogów, aby dostrzegli jego mękę ¹⁸¹, inwokacji najwidoczniej wzorowanej na inwokacji Homera do bogów — świadków przysięgi (rozdz. IX, 1), Eter stoi na pierwszym miejscu, czyli na miejscu Zeusa¹⁸². A w znanym panteistycznym fragmencie Ajschylosa „Zeus jest eterem” (a także ziemią, niebem i wszystkim)^18S. Także i w orfizmie, który pojmuje wszechświat jako samą osobę Zeusa, a jego elementy jako poszczególne części osoby Zeusa -— eter reprezentuje umysł, którym Zeus słyszy i dostrzega rzecz każdą, i nic nie uchodzi jego uwagi¹⁸⁴. Eurypides w pełni przyjmuje utożsamienie Zeusa z Aitherem¹⁸⁵, a Arystofanes nie tylko każe mu przysięgać „na eter, siedzibę Zeusa”¹⁸⁶, ale każe mu też wzywać Aither jako pierwszego z jego najbardziej osobistych bogów — w przeciwstawieniu do bogów tradycyjnych, wzywanych przez Ajschylosa ¹⁸⁷. Wszechwiedza Aitheru nie jest więc czystym wytworem myśli speku-latywnej, jeśli mieści w sobie, podobnie jak wszechwiedza Aera, odbicie wszechwiedzy Zeusa.

4. HELIOS. SELENE

U Homera Helios „nad wszystkim czuwa i wszystkiego słucha” ¹⁸⁸. To Helios odkrywa przed Hefajstosem cudzołóstwo Afrodyty z Aresem, bo tylko on widział ich potajemne amory ¹⁸⁹. Helios jest tym, który szpieguje ludzi i bogów ¹⁹°: on jeden jest w stanie powiadomić Demeter o tym, co się przydarzyło Persefonie, gdyż „z jaśniejącego eteru”, czyli z nieba, obserwuje, oświetlając swymi promieniami, całą ziemię i morze ¹⁹¹. U poetów tragicznych Helios jest „wszystkowidzący”¹⁹², jest tym, który „nad wszystkimi czuwa”¹⁹³, na wszystko patrzy¹⁹⁴. Wszystko-widzenie (i wszystkosłyszenie) Heliosa tyczy się przede wszystkim uczynków ludzkich. W Iliadzie wzywa się go razem z Zeusem (i Gaią) w uroczystych formułach przysięgi¹⁹⁶.

„Oko Zeusa, który wszystko widzi i rozumie” w Pracach J łezjoda¹⁹⁶, to niekoniecznie słońce; słońce jednakże było dla Greków — podobnie jak dla Egipcjan, Babilończyków, Hindusów i Persów — okiem ¹⁹⁷: okiem nieba ¹⁹⁸, okiem Aitheru¹⁹⁹, okiem Zeusa ²⁰°, okiem świata ²⁰¹, które niczego nie przeoczy i którego nikt nie oszuka ²⁰².

W orfizmie Słońce — Helios czy Apollo — jest wszystkowi-dzące ²⁰³, albo słońce jest wszystkowidzącym okiem Heliosa bądź Apollina ²⁰⁴. Z drugiej strony (również w orfizmie) Zeus jest światem, niebo — głową Zeusa, a słońce i księżyc jego oczyma ²⁰⁵: koncepcja pochodzenia wyraźnie wschodniego (egipska) ²⁰⁶, nie zaś grecka. Podobnie też i dawna koncepcja Heliosa-świadka przysiąg, mściciela krzywoprzysięstwa (por. Wstęp) ²⁰⁷, znającego wszelkie sekrety, poręczyciela szczerości ²⁰⁸, odkrywcy kradzieży i oszustw ²⁰⁹, zetknęła się w epoce hellenistycznej z pokrewnymi ideami wschodnimi, jak wynika z licznych inwokacji do Słońca jako mściciela takich zbrodni, jak zabójstwo, znieważenie grobu itd.²¹⁰

Apollo Panoptes jest, pod greckim imieniem, wschodnim bogiem słońca w hymnie znalezionym w Suezie ²¹¹.

Bogini Selene, „Księżyc”, także i w Grecji²¹² pojmowana była jako oko: „oko wieczoru” (Pindar) ²¹³, „oko nocy” (Ajschylos)²¹⁴. W poezji orfickiej i w innych astrologicznych i magicznych tekstach epoki późnogreckiej Selene, jako bogini Księżyca, jest „wszystkowidząca” ²¹⁵.