Czynni ki (Szuman, 1959)
a. Anatomiczna i fizjologiczne wyposażenie oraz rozwojowe kształtowanie się organizmu u dzieci i młodzieży
b. Potrzeby, skłonności i dężenia stojące u źródeł aktywności
a. Bodźca i wpływy środowiska, warunkujące i aktualizujące rozwój psychiki dzieci i młodzieży
b. Umyślne, celowe rozwijanie i kształtowanie przez nauczanie i wychowanie