SAM91 resized

Road siał VII

KONFRONTACJE

The era tends to bo totalttarlan, euen U has not produced totalttarlan States.

Epoki zmierza ku totalitaryzmowi; nawet tam, gdzie nie wytworzyła państw totalitarnych.

Herbert Marcuse

1. Dopiero na tle obozowej prozy Borowskiego widać jasno, do jakiego stopnia literatura, którą w pierwszym rozdziale nazwałem martyrologiczną, polega na pewnej tylko propozycji o charakterze światopoglądowym czy nawet ideologicznym, widać, że nie wyczerpuje ona bynajmniej problemu, jak sugerują jej aspiracje do prawdy obiektywnej, że nawet opis doświadczenia życiowego jest faktem znaczącym wielostronnie, skoro doświadczenie w sensie ogólnym identyczne zrodzić może wizję nie tylko; odmienną, ale wręcz przeciwstawną. I odwrotnie — a jest to z naszego punktu widzenia bardziej istotne — zestawienie takie silniej uwypukla to, co u Borowskiego nosi znamiona szczególne, w jakimś stopniu oryginalne, co nie wynika z oczywistości będących daniną, którą pisarz płaci za kontakt z zespołem historycznie danych realiów — a określa jego prozę jako rozumiejącą wizję świata obozów, i nie tylko obozów, i pozwala tę ostatnią granicę uczynić bardziej uchwytną. Warto więc, choćby pod groźbą powtórzeń, zebrać rozproszone w tekście, a jeszcze częściej zawarte w nim implicite

konfrontacje i zastanowić się nad przyczynami, które mogły prowadzić do takich właśnie zróżnicowań.

Generalną linię podziału między Borowskim a literaturą martyrologiczną określa — jak to wynika z dotychczasowych rozważań — umiejscowienie faszyzmu, a zwłaszcza tej jego realizacji, którą stanowił obóz koncentracyjny wraz z całym złem tu doświadczonym, w szeroko pojętych ramach współczesnej historii człowieka, w pewnej całości europejskiej kultury, całości aż do granic, gdzie trzeba dodać słowo „nasza”. A więc stosunek kata i ofiary, którą jest również podmiot piszący, ich wzajemne relacje — nie w bezpośrednim doświadczeniu, ale w kontekście historiozoficznym czy filozofii kultury, zakładanym mniej czy bardziej świadomie w każdej wypowiedzi. I w konsekwencji — kształt owej historiozofii: bowiem różnice w tak rozumianej refleksji nad faszyzmem wiązać się muszą z odmiennym widzeniem całego mechanizmu przebiegu dziejów ze współczesnością i własnym w niej udziałem — jako punktem centralnym.

Dwa stanowiska w tej kwestii, tak jak rysują się one z powyższych analiz, określić można jako wręcz przeciwstawne, położone na przeciwległych biegunach. Z jednej strony hitleryzm i jego skrajna, ostateczna forma: obóz koncentracyjny jest „nowoczesnym elementem kultury europejskiej” *, czy też produktem głębokiego kryzysu tej kultury, konsekwencją jej rozkładu, który objął tak szerokie regiony, stał się zjawiskiem o tak uniwersalnym zakresie, że istnieje jako wspólna dla wszystkich całość, poza którą nie widać innych możliwości, całość, w której uczestniczy zarówno kat, jak i ofiara, na innych tylko szczeblach drabiny wiodącej ku złu. Z drugiej zaś istnieje całkowity przedział między siłami dobra i zła, zdrowia i choroby: faszyzm jest anomalią, która należy niejako a priori do innej sfery rzeczywistości i tyczy ofiary tyl-

217