P1030306

Najbardziej własnowolna śmierć jeit nąlpłękniejszn. Życie zalety od woli drugiego; śmierć od naszej.

Tak pisał Montaigne w obronie „Obyczajów wyspy Cci", polegających na legalności samobójstwa, w wypadku gdy czyjeś życie straciło znaczenie i cci Rozprawia on o tym od niechcenia, jakby chodziło o najbardziej naturalną rzecz pod słońcem — o jakiś szlachetny zwyczaj rzymski, który należałoby wskrzesić. A przywoływanym przezeń autorytetem jest nie Kościół, lecz antyk, w szczególności zaś Seneka. Ta zmiana układu odniesień, mimo swych praktycznych ograniczeń i trwającej potęgi Kościoła, miała potężne implikacje. Zacytujmy raz jeszcze Montaigne'a; „Hegezjasz powiadał, iż jak rodzaj życia, tak i rodzaj śmierci winien zależeć od naszego wyboru.” Wygląda to tak, jakby ponowne odkrycie antyku przywróciło każdemu z osobna możność dysponowania własną śmiercią.

Dante pisał Boską komedią na początku XIV wieku. W ciągu niespełna dwustu lat, choć nikt tego wyraźnie nie powiedział, samobójstwo znowu stało się możliwym do poruszania tematem. Thomas Morę, podobnie jak Platon, dopuszczał je w swojej Utopii jako coś w rodzaju dobrowolnej eutanazji. Później, w XVI wieku, śmierć jako coś lepszego od hańby oraz samobójstwo z miłości stał)' się popularnymi motywami poetów i dramaturgów, chociaż kaznodzieje wciąż grzmieli, że to potworna zbrodnia. Dla poetów epoki Tudorów oraz dla elżbietańskich Lukrecja stanowiła wzór małżeńskiej cnoty.⁷⁶ W jednym z najświetniejszych fragmentów Królowej wieszczków Rycerz Czerwonego Krzyża kuszony jest przez alegoryczną Rozpacz, zamieszkującą jaskinię, wokół której piętrzą się zwłoki samobójców:

Czy ten niewielki ból, którego dozna przy tym TWoje nędzne ciało, lęk jakiś budzi w tobie?

Wszak ten przelotny ból przyniesie ci wytchnienie I duszę twoją do snu złoży w cichym grobie.

Sen po długich mozołach, po burzy schronienie.

Pokój po wojnie, po życiu śmierć — to błogie spełnienie.

Sugerowano, iż Spenser dlatego tak znakomicie pisał o rozpaczy, że sam był do niej szczególnie skłonny w swoim irlandzkim odosobnieniu, nieszczęśliwy, zrujnowany i niedoceniony. Jednakże argumenty, których tu używa, mają charakter całkowicie tradycyjny. (Rycerz Czerwonego Krzyża mówi: żołnierzowi nie wolno opuszczać posterunku. Ale im dłużej żyjesz, odpowiada Rozpacz, tym więcej grzeszysz.) A kiedy w końcu Rycerz zgadza się wziąć sztylet i przebić się nim,

^ M- de Monuugne. Próby, przeł. T. Żeleński-Boy. Warszawa 1957. str. 27.

* Patrz M. D Faber. Shaketpeare's Suicidet. w: Essays in Self-Destruction, red. E. Shneidman, New York

występuje naprzód l Jna i wystarcza jedna jej stanowcza zwrotka, by /.mienił zda nie. Po czym oboje odjeżdżają, pozostawiając Rozpacz w rozpaczy.

Sponsor jest zwykle solidny, gdy trzeba jakąś konwencjonalną sytuacją przed stawić elegancko, acz konwencjonalnie. U innych tymczasem oczywistości nie wyglądają już. tak pewnie Na przykład Bacon nie czyni moralnego rozróżnienia pomiędzy śmiercią samobójczą a naturalną; podobnie jak dziewiętnastowieczny socjolog Morselli, uważa on, ż.e „trup jest trupem”. Znaczenie ma jedynie -^od ność, styl, w jakim się umiera. To samo widzimy u Shakespeare'a: tak jak we wszystkich innych sprawach, zachowuje on tu neutralność, jako dramaturg przy pracy. Spośród wszystkich samobójców występujących w jego sztukach — czter-naściorga osób w ośmiu utworach, jak podaje Fedden — tylko Ofelia, najmniej z nich wszystkich umyślna samobójczyni, spotyka się z kościelną dezaprobatą. Ale księdza, który odmówił jej pełnego obrządku pogrzebowego, atakuje Laer-tes, z pasją i wielkim przekonaniem;

Grubiański klecho, będziesz wył w otchłani.

Słysząc, jak w niebie brzmi w chórze aniołów

Głos mojej siostry.

(przeł. S Barańczak)

Inny ksiądz, brat Laurenty. opowiada o wspólnym samobójstwie Romea i Julii bez śladu potępienia — i nawet tak dobry wenecki katolik jak Cassio uznaje samobójstwo Otella za oznakę szlachetności: „Bałem się, że to zrobi, lecz sądziłem / Że nie ma broni. Wielkiego był serca!” Jest to dokładnym przeciwieństwem sposobu, w jaki Dante potraktował Pietra della Vignę: grzech samobójstwa, jakiego dopuścił się Otello, nie ma żadnego znaczenia, ważne jest to, że było tak tragicznie nieuniknione, oraz to, jak dalece podniosło jego heroizm. Miast skazać na potępienie, samobójstwo potwierdziło jego szlachetność.

Niewiele da się z tego wywnioskować. Stosunek Shakespeare’a do kwestii moralnych był zasadniczo taki sam, jaki przejawiał on do źródeł własnych utworów, czyli pragmatyczny. Liczy się sztuka. Jakiekolwiek były jego religijne uprzedzenia, nigdy nie pozwolił im wypaczyć swego praktycznego wyczucia dramatycznego efektu. Co więcej, wyrobione gusta renesansowe w dziedzinie tragedii nie oznaczały wcale nowego przypływu tolerancji wobec rzeczywistych samobójców. Cierpienie tragicznego bohatera, oddalone i uszlachetnione przez poezję dramatu, nie ma zupełnie nic wspólnego z samobójstwem poza sceną, które rzadko bywa tragiczne, nigdy wspaniałe, a na ogół jest plugawe, przygnębiające i pogmatwane. Nie byłoby powodu, żeby ciało prawdziwego Otella nie zostało przewleczone końmi przez miasto i pogrzebane na rozstajach z kołkiem wbitym w serce. Nawet w idealnej republice świątobliwego Thomasa Morę’a nieupoważniony samobójca miał być „wrzucany bez pochówku w jakieś cuchnące bagno”.

Tak więc różnica między renesansowym a średniowiecznym stosunkiem do samobójstwa nie polegała na jakimś nagłym oświeceniu, mającym odbicie