Wykłady z polskiej fleksji5

112

Przegląd leksemów nieodmienny11

1% linii i

113

1'h s. jakby na przekór, biegi wciąż naprzód z nosem przy ziemi.

Obok niej stał wysoki mężczyzna - przyimck OBOK Dopędził ją i szedł obok bez słowa - przysłówek OBOK

Jego przydatność ogranicza jednak fakt, że istnieją liczne wyrażenia rzeczowi nikowo-przyimkowe o różnym stopniu leksykalizacji, które można kwalifikow; bądź: to jako przyimki, bądź to jako przysłówki z rekcją. Niektóre z nich zaliczymy bez wahania do przyimków, gdyż łączą się z poprzyimkową formą zaimka ON₍ np. na wprost (niego), na zewnątrz (niego), h’ krąg (niej), w pobliżu (niejm w poprzek (nich), z wyjątkiem (nich). Inne uznamy za przysłówki, gdyż łączą sJ z niepoprzyimkową formą zaimka ON, np. na mocy (jego), na tle (jego), w mym (jego), P°d adresem (jego). Wyrażenia, które w ogóle nie łączą się z leksemeir ON, możemy podzielić na przysłówki i przyimki zależnie od tego, czy dopuszczaji wstawienie w środek innego składnika zdania, czy nie. Zgodnie z takim kryteriun przysłówkami będą np. wyrażenia: na (takiej) podstawie, na (ich) rzecz, pot (każdym) warunkiem, w (jego) trakcie, z (byle) powodu. Natomiast przyimkam będą: na skutek, w miarę, w rezultacie, por. niemożliwe *na (jego) skutek, *h (taką) miarę, *w (każdym) rezultacie. Rozróżnienie wielosegmentowych przy i nv ków i przysłówków stanowi dość trudne zagadnienie gramatyczne, które próbowani rozwiązywać za pomocą rozmaitych kryteriów, por. Grochowski (1984: 258) Wiśniewski (1987b), Przybylska (1988), Kosek (1995a, 1995b), Milewska (19981 2000), Bańko (2001: 289-291).

Świadomi faktu, że istnieją przysłówki obdarzone rekcją, spróbujmy ustalni status gramatyczny słów blisko i bliżej w następujących zdaniach:

(a)    Następny pocisk uderzył blisko.

(b)    Następny pocisk uderzył bliżej.

(c)    Następny pocisk uderzył najbliżej.

(d)    Następny pocisk uderzył blisko nas.

(e)    Następny pocisk uderzył bljżej nas.

(0 Następny pocisk uderzył najbliżej nas.

W zdaniach (a)—(c) blisko, bliżej i najbliżej są niewątpliwie formami stopniowalncgd przysłówka BLISKO, gdyż nie mają własności rządu. W zdaniach (d)—(0 słowa (oj jako obdarzone rekcją, można interpretować dwojako. Po pierwsze, możemy ja uznać za formy przyimka BLISKO. Po drugie, możemy uważać, że podobnie jnlM w zdaniach (a)-(c) słowa te reprezentują przysłówek BLISKO, obdarzony rekejfl fakultatywną. Jednak żadna z tych interpretacji nie jest wolna od wad. Z jedinjB strony bowiem stopniujący się przyimek byłby w polszczyźnie czymś wyjątkowym.P a znów postulowanie trzech przyimków, BLISKO, BLIŻEJ i NAJBLIŻEJ, byłohj nieekonomiczne. Z drugiej strony zaś słowa blisko, bliżej i najbliżej, użyte tak jak I zdaniach (d)-(f), wykazują cechy przyimków, gdyż łączą się z poprzyimkowyml | formami zaimka ON (np. Następny pocisk uderzył blisko nich). W tej sytuacji ] rozstrzygnięcie statusu gramatycznego słów blisko, bliżej \ najbliżej nie może być

Btiihitialne. Mając jednocześnie cechy przyimków i przysłówków, słowa te Sj||im ią klasyczny przykład kategorii przejściowej, a takie są w opisie językowym ■Dliuilmejsze.

i I kulajmy, że wymienione przykłady nie wyczerpują zakresu użyć słowa blisko. Bft' może być ponadto m.in. partykułą, np. Rozmawiałem z blisko stu osobami. Ći

7.1.3. Szyk przyimków

I Składnik zależny od przyimka i rządzony przezeń występuje zazwyczaj po nim. Htt pi/yimki polskie są przeważnie prepozycyjnc (mówimy np. przed godziną, nie godziną przed). Wyjątkami są postpozycyjny przyimek TEMU (por. godzinę pul i prepozycyjno-postpozycyjny przyimek NAPRZECIW. Ten ostatni może dopełniaczem i wówczas znajduje się przed rządzonym przez siebie ^■pewnikiem, jak większość przyimków, np.:

m Szliśmy naprzeciw siebie.

M0/r też rządzić celownikiem i wówczas zwykle występuje w nietypowej pozycji, ^^Rtcc/owniku, rzadziej przed rzeczownikiem, np.:

I U w. lam ojcu naprzeciw, na zatłoczony, szeroki deptak.

■A'" idzie naprzeciw nam?

..... B/jwi postać tego przyimka, mianowicie naprzeciwko, ma tę samą osobliwość,

mo wariant podstawowy.

prepozycyjno-postpozycyjny przyimek z rekcją celownikową można po-B) uważać leksem NA PRZEKÓR, por.:

K,.) wdowa żyjąca na przekór normom obyczajowym.

Winię dzisiaj, gwiazdom na przekór.

W innych użyciach NA PRZEKÓR, pozbawione reakcji, jest jednak przy-

iiiii:

7.1.4. Zakres łączliwośd przyimka.

Problem przyimków adwerbialnych

f Chociaż przyimki zwykle łączą się z rzeczownikami, których przypadek iii n i minują, niektóre mogą łączyć się też z przymiotnikami, np.:

Pueiatycki wyglądał na zmęczonego.

Każdy sztubak podawałby się za dorosłego. Ankietę uważam za bart łza cenną.