23429 Wykłady z polskiej fleksji7

116 Przegląd leksemów nieodmiennych

7.2. Spójniki

Wspólną cechą spójników jest to, że otwierają obok siebie miejsce dla dwóch jednostek gramatycznych, np. dwóch zdań składowych lub dwóch form wyrazowych. Łącząc dwie takie jednostki, spójniki nic należą do żadnej z nich. To różni je od zaimków względnych, zajmujących określone miejsce w zdaniu podrzędnym, które wprowadzają (zob. 5.4.2).

Tzw. spójników współrzędnych, np. /', lub, ale, ani, używa się na ogół do łączenia jednostek gramatycznie jednorodnych. Mogą być nimi np. dwa rzeczowniki {dziewczyna i chłopak) albo dwa przymiotniki (długi i szeroki), albo dwa zdania składowe {On się uczy, a ona pracuje), albo dwie frazy określonego typu (np. bardzo szybko, ale niezbyt starannie). Niektóre spójniki współrzędne mogą teł, występować między składnikami niejednorodnymi, np. Lubię wino, ale wytrawne (zob. Kallas 1993: 33-38).

Tzw. spójników podrzędnych, np. aby, że, bo, jeśli, chociaż, zanim, używa się nio tylko do łączenia jednostek gramatycznie jednorodnych, mianowicie dwóch zdań składowych, ale też w celu przyłączenia zdania podrzędnego do jakiegoś składnika zdania nadrzędnego, np. (Zaświtała mu) myśl, że w ten sposób chcieli wystawić go nu pośmiewisko lub Dobrze, jeśli wrócimy przed nocą. Podział spójników nil współrzędne i podrzędne jest mocno zakorzeniony w tradycji, lecz mimo tfl problematyczny, gdyż oparto go na nie zawsze skorelowanych ze sobą kryteriad zależności treściowej i formalnej. Kryteriów tych nie będziemy tu bliżej omawiać

Ze względu na pozycję spójnika w stosunku do łączonych przezeń składników zdaniowych możemy wyodrębnić kilka typów spójników. Poniższy wykaz nawiązuji m.in. do propozycji Świdzińskiego (1992: 93-97).

1.    Spójniki centralne. Występują między łączonymi składnikami, np. ORAZ ALE, WIĘC, BO, GDYŻ, CZYLI, ZAŚ.

2.    Spójniki szeregowi Łączą dowolną liczbę składników współrzędnych gdyż mogą być powtarzane. W piśmie drugie, trzecie i każde następne wystąpienii spójnika szeregowego jest poprzedzane przecinkiem, np. Kup mąkę i cukiei i jajka, i oliwę, i proszek do pieczenia. Do spójników szeregowych należą m.in. I, LUB, ALBO, ANI, NI, CZY. Większość z nich może poprzedzać także pierws/.j z łączonych składników, np. Albo będzie słońce, albo będzie deszcz. Własności U nie ma spójnik LUB.

3.    Spójniki przestawne. Są ściśle związane z następującym po nich składnikiem i wraz z nim mogą zmieniać swoje miejsce w zdaniu. Występują bowiem zarówno między łączonymi składnikami, jak i przed pierwszym z nich, np. Głosowanie się nie odbyło, ponieważ nie było ąuorum i Ponieważ nie było ąuorum, glosowanie się nie odbyło lub Miał aksamitną kokardkę zamiast krawata i Zamiast krawata mml aksamitną kokardkę. Spójniki przestawne mogą być powtarzane, przy czym składniki wprowadzane przez każde wystąpienie mogą być łączone innymi i'¹ i dówki

117

|"t|nikarni, np. Ponieważ nie było ąuorum i ponieważ nie udało się ściągnąć h (( i ej uprawnionych, glosowanie się nie odbyło albo Zamiast krawata i zamiast ■ni, hy nosił aksamitną kokardkę. W piśmie, niezależnie od pozycji spójnika |M i lawnego, pierwsze z dwóch zdań składowych połączonych takim spójnikiem I* i zamknięte przecinkiem. Do przestawnych należą m.in.: PONIEWAŻ, ZAMIAST. JEŚLI, SKORO, CHOĆ, ACZKOLWIEK, PODCZAS GDY, JAKO.

I Spójniki nieciągłe. Składają się z dwóch członów: po pierwszym z nich Występuje pierwszy z łączonych składników zdaniowych, po drugim - drugi, np. II 'd I ... TO...; SKORO..., TO...: PONIEWAŻ..., WIĘC...; CHOCIAŻ..., TO II l>NAK...

1 Spójniki nieciągłe przestawne. W odróżnieniu od zwykłych spójników (ilu ląglych dopuszczają przestawienie łączonych składników zdania, np. IM...,

I    \ M... — możemy powiedzieć Im więcej jadł, tym bardziej był głodny, rzadziej

II    ni bardziej był głodny, im więcej jadł.

b Spójniki początkowe. Występują przed pierwszym z łączonych składników, HJt ( O użyte jak w zdaniu Co wstawał, robiło mu się ciemno w oczach.

7 Spójniki inkorporowane. Tą nazwą oznaczamy niektóre spójniki centralne, Mrtrych osobliwością jest to, że mogą wystąpić nie tylko między łączonymi ol,uiiami, lecz i wewnątrz drugiego zdania, np. Niełatwo ich było odróżnić, flihlulini byli bowiem do siebie jak rodzeni bracia. Do spójników inkorporowanych tmlrżą m.in.: BOWIEM, ZAŚ, NATOMIAST, WIĘC. Uważa się, że dwa pierwsze I Uleli powinny być - zgodnie z tradycją - używane w pozycji wewnątrzzdaniowej, ■i li Ii użycia międzyzdaniowe ocenia się jako mniej staranne lub wręcz niepoprawne lllp, Nowy słownik poprawnej polszczyzny).

Zob. też 7.1.1 w sprawie rozróżnienia spójników i przyimków oraz 7.4.3 W sprawie rozróżnienia spójników i partykuł.

7.3. Przysłówki

Wśród przysłówków niektóre są stopniowalne, a stopniowanie proste (syn plyc/.ne) uważamy w tej książce za odmianę, zob. 4.3. Pozostałe przysłówki są (III odmienne, np. DZISIAJ, NIEBAWEM, NATYCHMIAST, OSOBIŚCIE. RUMIANO, WYSOCE, PO CHAMSKU, DO CNA, NA OPAK.

Przysłówek może być określeniem czasownika, przymiotnika albo innego (n/yslówka. Dobrym przykładem jest leksem BARDZO, który wykorzystuje cały jakieś lączliwości przysłówków, por.:

ha rdzo chcieć - przysłówek z. czasownikiem bardzo duży - przysłówek z, przymiotnikiem bardzo dużo przysłówek / przysłówkiem