P1060851 (2)

116_

7.2. Spójniki

Przegląd leksemów meodmi^

Wspólną cechą spójników jest to, że otwierają obok siebie miejsce dla jednostek gramatycznych, np. dwóch zdań składowych lub dwóch form wy^¹ wych. Łącząc dwie takie jednostki, spójniki nie należą do żadnej z nich. To r<ty„ je od zaimków względnych, zajmujących określone miejsce w zdaniu podrzędny* które wprowadzają (zob. 5.4.2).

Tzw. spójników współrzędnych, np. /, lub, ale, ani, używa się na ogół d₀ łączenia jednostek gramatycznie jednorodnych. Mogą być nimi np. dwa rzeczownik, (dziewczyna i chłopak) albo dwa przymiotniki (długi i szeroki), albo dwa zdania składowe (On się uczy, a ona pracuje), albo dwie frazy określonego typu (np bardzo szybko, ale niezbyt starannie). Niektóre spójniki współrzędne mogą m występować między składnikami niejednorodnymi, np. Lubię wino, ale wytrop (zob. Kallas 1993: 33-38).

Tzw. spójników podrzędnych, np. aby, ze, bo, jeśli, chociat, zanim, używa się me tylko do łączenia jednostek gramatycznie jednorodnych, mianowicie dwóch zdań składowych, ale też w celu przyłączenia zdania podrzędnego do jakiegoś składnika zdania nadrzędnego, np. (Zaświtała mu) myśl, że w ten sposób chcieli wystawić go na pośmiewisko lub Dobrze, jeśli wrócimy przed nocą. Podział spójników na współrzędne i podrzędne jest mocno zakorzeniony w tradycji, lecz mimo io problematyczny, gdyż oparto go na nie zawsze skorelowanych ze sobą kryteriach zależności treściowej i formalnej. Kryteriów tych nie będziemy tu bliżej omawiać,

Ze względu na pozycję spójnika w stosunku do łączonych przezeń składników zdaniowych możemy wyodrębnić kilka typów spójników. Poniższy wykaz nawiązuję min. do propozycji Swidzińskiego (1992: 93-97).

1. Spójniki centralne. Występują między łączonymi składnikami, np. ORAZ, ALE, WIĘC, BO, GDYŻ, CZYLI, ZAŚ.

2.    Spójniki szeregowe. Łączą dowolną liczbę składników współrzędnych, gdyż mogą być powtarzane. W piśmie drugie, trzecie i każde następne wystąpienie spójnika szeregowego jest poprzedzane przecinkiem, np. Kup mąkę i cukier, i jajka, i oliwę, i proszek do pieczenia. Do spójników szeregowych należą m.in.: I, LUB, ALBO, ANI, NI, CZY. Większość z nich może poprzedzać także pierwszy z łączonych składników, np. Albo będzie słońce, albo będzie deszcz. Własności tej nie ma spójnik LUB.

3.    Spójniki przestawne. Są ściśle związane z następującym po nich składnikiem i wraz z nim mogą zmieniać swoje miejsce w zdaniu. Występują bowiem zarówno między łączonymi składnikami, jak i przed pierwszym z nich, np. Głosowanie się nie odbyło, ponieważ nie było ąuorum i Ponieważ nie było ąuorum, głosowanie się nie odbyło lub Miał aksamitną kokardkę zamiast krawata i Zamiast krawata miał aksamitną kokardkę. Spójniki przestawne mogą być powtarzane, przy czym składniki wprowadzane przez każde wystąpienie mogą być łączone innymi

spójnikami, np. Poniewat nie było ąuorum i ponieważ nie udało się ściągnąć więcej uprawnionych, głosowanie się nie odbyło albo Zamiast krawata i zamiast _rllucfiy nosił aksamitną kokardkę. W piśmie, niezależnie od pozycji spójnika przestawnego, pierwsze z dwóch zdari składowych połączonych takim spójnikiem jest zamknięte przecinkiem. Do przestawnych należą m.in.; PONIEWAŻ, ZA-miast, JEŚLI, SKORO, CHOĆ, ACZKOLWIEK, PODCZAS GDY, JAKO.

4.    Spójniki nieciągłe. Składają się z dwóch członów: po pierwszym z nich występuje pierwszy z łączonych składników zdaniowych, po drugim - drugi, np. JEŚLI..., TO...; SKORO..., TO...; PONIEWAŻ..., WIĘC . ; CHOCIAŻ..., TO JEDNAK...

5.    Spójniki nieciągłe przestawne. W odróżnieniu od zwykłych spójników nieciągłych dopuszczają przestawienie łączonych składników zdania, np. IM..., TYM... - możemy powiedzieó Im więcej jadł, tym bardziej był głodny, rzadziej Tym bardziej był głodny, im więcej jadł.

6.    Spójniki początkowe. Występują przed pierwszym z łączonych składników, np. CO użyte jak w zdaniu Co wstawał, robiło mu się ciemno w oczach.

7.    Spójniki inkorporowane. Tą nazwą oznaczamy niektóre spójniki centralne, których osobliwością jest to, że mogą wystąpić nie tylko między łączonymi zdaniami, lecz i wewnątrz drugiego zdania, np. Niełatwo ich było odróżnić, podobni byli bowiem do siebie jak rodzeni bracia. Do spójników inkorporowanych należą m.in.: BOWIEM, ZAŚ, NATOMIAST, WIĘC. Uważa się, że dwa pierwsze z nich powinny być - zgodnie z tradycją - używane w pozycji wewnątrzzdaniowej, a ich użycia międzyzdaniowe ocenia się jako mniej staranne lub wręcz niepoprawne (np. Nowy słownik poprawnej polszczyzny).

Zob. też 7.1.1 w sprawie rozróżnienia spójników i przyimków oraz 7.4.3 w sprawie rozróżnienia spójników i partykuł.    Ćw,

7.3. Przysłówki

Wśród przysłówków niektóre są stopniowalne, a stopniowanie proste (syntetyczne) uważamy w tej książce za odmianę, zob. 4.3. Pozostałe przysłówki są nieodmienne, np. DZISIAJ, NIEBAWEM, NATYCHMIAST, OSOBIŚCIE, RUMIANO, WYSOCE, PO CHAMSKU, DO CNA, NA OPAK.

Przysłówek może być określeniem czasownika, przymiotnika albo innego przysłówka. Dobrym przykładem jest leksem BARDZO, który wykorzystuje cały zakres łączliwości przysłówków, por.;

bardzo chcieć - przysłówek z czasownikiem bardzo duży - przysłówek z przymiotnikiem bardzo duio - przysłówek z przysłówkiem