Zaproszenie do socjologii Peter L Berger2 (2)

skutków gospodarczych. W szczególności Weber dowodził, że kalwińska doktryna predestynacji skłaniała ludzi do zachowań według zasad, które nazywał „ascezą wewnątrzświatową", to znaczy do zachowań zaprzątniętych usilnie, systematycznie i z samowyrzeczeniem sprawami tego świata, zwłaszcza gospodarczymi. Krytycy Webera wskazywali więc, że nie było nic bardziej obcego myśli Kalwina i innych przywódców reformacji kalwińskiej. Jednakże Weber nigdy nie utrzymywał, że myśł kalwińska świadomie tworzyła te wzorce działania gospodarczego. Przeciwnie, wiedział on dobrze, iż jej intencje były zupełnie inne. Konsekwencje wystąpiły niezależnie od intencji. Innymi słowy, dzieło Webera Inie tylko jego znany, właśnie wspomniany fragment) daje nam żywy obraz ironii działań ludzkich. Weberowski projekt socjologii dostarcza nam tedy radykalnej antytezy wszelkich poglądów, zgodnie z którymi historia jest urzeczywistnieniem idei bądź plonem świadomych wysiłków jednostek lub zbiorowości. Nic oznacza to wcale, że idee nie są ważne. Oznacza to tylko tyle, że rezultat tych idei zazwyczaj bardzo się różni od zasadniczych planów i nadziei ich posiadaczy. Tego rodzaju świadomość ironicznego aspektu historii stanowi otrzeźwiające, silne antidotum na rewolucyjny utopizm różnych maści.

Demaskatorskie skłonności socjologii można wykryć we wszystkich teoriach socjologicznych, które kładą nacisk na autonomiczny charakter procesów społecznych. Na przykład Emile Durkheim, twórca najważniejszej szkoły socjologii francuskiej, podkreślał, że społeczeństwo jest rzeczywistością sui generis, to znaczy rzeczywistością, której nie można redukować do czynników psychologicznych czy innych czynników z odmiennych poziomów analizy. Skutkiem takiego postawienia sprawy było w Durkheimow-skich studiach rozmaitych zjawisk całkowite lekceważenie świadomych indywidualnych motywów i zamierzeń. Najwyraźniej chyba ujawniło się to w jego znanym studium samobójstwa, w pracy pod tym samym tytułem, gdzie osobiste motywy osób, które popełniają bądź próbują popełnić samobójstwo, zostały zupełnie w analizach pominięte na rzecz danych statystycznych odnoszących się do rozmaitych cech społecznych tych jednostek. W perspektywie durkheimowskiej żyć w społeczeństwie oznacza pozostawać we władzy logiki społecznej. Bardzo często ludzie działają mocą tej logiki, nie zdając sobie z tego sprawy. Dlatego też, aby odkryć wewnętrzną dynamikę społeczeństwa, socjolog musi częstokroć nie zważać na odpowiedzi, których udzieliliby na jego pytania sami uczestnicy zdarzeń społecznych, i poszukiwać wyjaśnień skrytych przed ich własną świadomością. To charakterystyczne durkheimowskie podejście zostało przejęte przez formację teoretyczną zwaną obecnie funkcjonalizmem. W analizie funkcjonalnej społeczeństwo badane jest pod kątem jego własnych wytworów jako pewien system; wytworów, które są często niezrozumiałe i nieprzejrzyste dla ludzi działających w ramach tego systemu. Podejście to dobrze wyrażają wprowadzone przez współczesnego amerykańskiego socjologa, Roberta Mertona, pojęcia funkcji „jawnych" i „ukrytych". Te pierwsze — to świadome i zamierzone funkcje procesów społecznych, te drugie — nieświadome i niezamierzone. I tak „jawną" funkcją ustawy antyhazardowej może być zlikwidowanie hazardu, jej funkcją „ukrytą" zaś będzie stworzenie nielegalnego imperium przestępczych syndykatów gier hazardowych. Czy też — chrześcijańskie misje w rozmaitych częściach Afryki „jawnie"starają się nawracać Afrykanów na chrześcijaństwo, w sposób „ukryty" zaś przyczyniają się do niszczenia tubylczych kultur szczepowych, dając tym samym poważny impuls ku gwałtownym przemianom społecznym. A także — nadzór partii komunistycznej nad wszystkimi dziedzinami życia społecznego w Rosji „jawnie" miał gwarantować nieprzerwane panowanie etosu rewolucyjnego, „skrycie" zaś wytworzył nową klasę wygodnych biurokratów, dziwnie burżuazyjnych w swych aspiracjach i coraz mniej skłonnych do samowyrzeczeń i bolszewickiego poświęcenia. Wreszcie — „jawną" funkcją wielu dobrowolnych stowarzyszeń w Ameryce jest zacieśnianie więzów towarzyskich i działalność społeczna, funkcją „ukrytą" jest zaś przypisanie pewnego statusu osobom dopuszczonym do takich stowarzyszeń.

Jako kolejna ilustracja omawianej skłonności demaskatorskiej może posłużyć pojęcie „ideologia". Socjolog mówi o „ ideologii", gdy rozważa poglądy, które służą racjonalizacji żywotnych interesów jakiejś grupy. Niezwykle często poglądy takie uparcie zniekształcają rzeczywistość społeczną, w bardzo podobny sposób, jak to bywa z człowiekiem neurotycznie odrzucającym, deformującym lub reinterpretującym te aspekty swego życia, które są dlań niewygodne. W doniosłej koncepcji włoskiego socjologa, Vilfreda Pareta, perspektywa ta zajmuje centralne miejsce. Pojęcie „ideologia" jest także — jak to zobaczymy później — zasadnicze dla podejścia zwanego „socjologią wiedzy". W badaniach tego rodzaju idee, za pomocą których ludzie objaśniają swe działania, są demaskowane jako samooszust-wo, reklamiarstwo, rodzaj „szczerości", który David Riesman trafnie opisał jako stan umysłu człowieka wierzącego nałogowo we własną propagandę. Tak więc możemy mówić o „ideologii", gdy rozważamy przeświadczenie wielu amerykańskich lekarzy, że wraz ze zniesieniem opłat za usługi lekarskie obniżyłby się poziom zdrowia, bądź przekonanie wielu przedsiębiorców

45