img003

2. Sytuacja ekonomiczna osób w starszym wieku

Odpowiednie i dostateczne środki utrzymania są istotnym czynnikiem samodzielności życiowej ludzi starszych, zabezpieczają ich pozycję społeczną (w wielu kręgach społecznych miarą wartości człowieka jest jego zasobność materialna), usuwają trudności w stosunkach z rodziną i ze środowiskiem społecznym, wyznaczają aktywność społeczną i kulturalną, a także wpływają na zaspokojenie wielu innych potrzeb człowieka starszego. Tymczasem przejściu na emeryturę lub rentę nierzadko towarzyszy pogorszenie sytuacji materialnej, obniżenie standardu życiowego, a nawet ubóstwo. Wysokość przyznawanych świadczeń jest bowiem na ogół niewielka i niższa od płac¹⁷.

W okresie emerytalnym pojawiają się trudności finansowe (brak pieniędzy na opłacenie mieszkania, na wyżywienie, lekarstwa i odzież), które stają się źródłem niepokoju, wzbudzają niepewność, lęk o przyszłość. Ludzie starsi próbują zażegnać ten lęk zażywaniem leków, alkoholu, w skrajnych przypadkach popełniają samobójstwo. Stają też przed koniecznością wyboru zaoszczędzić czy kupić, ograniczają niektóre potrzeby, np. zakup nowej odzieży, przyjęcie bliskich, wyjazd na wczasy, a nawet zakup lekarstw. Problemy ekonomiczne ograniczają ich życie towarzyskie i możliwości wykorzystania wolnego czasu w sposób atrakcyjny, zacieśniają przestrzeń życiową, co skazuje ich najczęściej na samotność. Zła sytuacja materialna może prowadzić do niedostatecznego odżywiania lub utrudniać utrzymanie domu w zadowalającym, czystym i bezpiecznym stanie. Niekiedy osoby starsze, aby ograniczyć wydatki na utrzymanie i lekarstwa, przenoszą się do szpitala¹⁸.

Na gruncie polskim sytuacja materialna ludzi starszych jest kształtowana przez proces transformacji. Zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze, przynoszące wzrost bezrobocia, przestępczości, a także spadek dochodu narodowego i pauperyzację społeczeństwa, spowodowały utratę bezpieczeństwa socjalnego ludzi starszych. Niedoskonałość systemu rewaloryzacyjnego oraz postępujące procesy inflacyjne obniżyły wartość przyznawanych ludziom starszym świadczeń. Na skutek redukcji stanowisk pracy nastąpiło m.in. masowe zwalnianie osób starszych z pracy, a wzrastające bezrobocie ut rudniło dorobienie do emerytury lub renty. Dochody ludzi starszych stały się z reguły niższe od innych grup dorosłych. Według E. Trafiałek postępująca pauperyzacja najstarszej grupy wiekowej w Polsce rozpoczęła

¹⁷ L. Frąckiewicz, Karta praw człowieka starego. Warszawa 1985, s. 87; N. Goodman, Wstęp do socjologii. Poznań 1992, s. 177; S. Klonowicz, Oblicza starości. Wybrane zagadnienia gerontologii społecznej. Warszawa 1979, s. 193-194; W. Reichmann, Nie da się oszukać starości. „Tematy”, 1997, nr 7-8, s. 55; B. Śliwka, Problemy emerytów i rencistów w listach do Sejmu. „Praca Socjalna”, 1999, nr 4, s. 82-83.

^IH L. Frąckiewicz, Karta praw..., s. 58; G. Garrett, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych. Warszawa 1990, s. 39; J. Kocemba, G. Kolomyjska, dz. cyt., s. 32; S. Kowalik, Pedagogiczne problemy..., s. 284—285. ¹

w połowie 1990 r., wówczas co Ir/,ecie gospodarstwo emerytów i renci-^m|ow znajdowało się poniżej minimum socjalnego. Obecnie podkreśla się, w obliczu znacznego bezrobocia i związanej z nim pauperyzacji społe-¹ 'oiiatwa polskiego, sytuacja materialna osób starszych w naszym kraju ¹1" /.edc wszystkim tych, którzy posiadają znaczne emerytury) jest relatywnie lepsza od sytuacji takich grup ryzyka, jak bezrobotni czy członkowie 'odzin wielodzietnych. Zasadniczym kryterium takiej oceny jest fakt otrzymywania przez większość ludzi starszych stałego dochodu (głównie emerytury bądź renty)². Dodać należy, iż koniec XX w. i początek XXI w. " Polsce charakteryzuje się tzw. infatylizacją i juwenalizacją biedy, co ozna-'"'•a, iż występują dużo wyższe wskaźniki pauperyzacji dzieci i młodzieży iiiz osób dorosłych³.

Na koniec analizy sytuacji ekonomicznej najstarszej grupy wiekowej należy dodać, iż w Polsce wśród osób starszych wysoki poziom osiąga ubóstwo obiektywne. To właśnie ludzie starsi najczęściej nie są zadowoleni ze swo-l<’go statusu materialnego. Zdaniem Piotra Czekanowskiego wynika to z silnego odczuwania przez nich wzrastających kosztów leczenia i życia i Klownie w odniesieniu do wydatków przeznaczonych na zakup lekarstw)⁴.

3. Mieszkanie człowieka starszego

Mieszkanie w życiu osoby starszej odgrywa bardzo ważną rolę, gdyż icst głównym środowiskiem, w jakim ona przebywa - tu zaspokaja większość swoich potrzeb, podejmuje różne formy aktywności. W miarę procesu

77

1

(i

2

L. Frąckiewicz, Bariery uczestnictwa ludzi starszych w integracji społecznej. W: Przejrzeń życiowa..., s. 36-37; tejże, Karta praw..., s. 90, 95; tejże, Społeczne konsekwencje okresu transformacji w Polsce. W: Ludzie - instytucje - idee. Pod red. J. Iwanka. Katowice 1997, h 124; D. Jarzębska, Pracownicy..., s. 28; W. Pędich, Ludzie starzy. Warszawa 1996, s. 17; .Polityka Społeczna”, 1999, nr 9, s. 3; K. Siany, Sytuacja życiowa osób starszych w Polsce u’ aspekcie socjologicznym i psychologicznym. „Problemy Rodziny”, 1992, nr 2, s. 38-39; II. Synak, Człowiek stary i jego rodzina w zmieniającej się rzeczywistości ekonomicznej w Polsce. „Problemy Rodziny”, 1992, nr 1, s. 3-5; tegoż, Polska starość..., s. 126; E. Trafiałek, ('zlowiek stary. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Pod red. T. Pilcha. Warszawa 2003, s. 582; tejże, Samoocena statusu społecznego ludzi starych. „Gerontologia Polska”,

1996, nr 3, s. 23; tejże, Społeczno-ekonomiczne wyznaczniki polskiej starości. „Praca Socjalna” 1995, nr 4, s. 46-47; B. Urbaniak, Praca ludzi starszych w szarej sferze polskiej gospodarki. W: Przestrzeń życiowa..., s. 247-259; H. Worach-Kardas, Wiek a pełnienie ról społecznych. Warszawa - Łódź 1983, s. 70. Szerzej o sytuacji ekonomicznej ludzi starszych w Polsce piszą m.in.: M. Pączkowska, Sytuacja materialna ludzi starszych. W: Starzy ludzie w Polsce..., h. 31-39; E. Trafiałek, Polska starość w dobie przemian. Katowice 2003, s. 151-157.

3

2() p_{or m}ą_np M. Potoczna, Strategie życiowe biednych mieszkańców enklaw. W: Żyć i pracować w enklawach biedy (klimaty łódzkie). Pod red. W. Warzywody-Kruszyńskioj. Łódź 1998, s. 44.

4

P. Czekanowski, Sytuacja materialna. W: Polska starość..., s. 101, 105-106; M. Pączkowska, Sytuacja materialna..., s. 33.