img010 (106)

analizę pojęcia czynności oraz ich klasyfikację przeprowadzi! T. Tomaszewski w swojej teorii czynności.¹

W.badaniach dotyczących zachowania się są przydatne niektóre pojęcia teorii informacji. Należy do nich pojęcie informacji i ich transformacji, procesów na wejściu i na wyjściu, samoregulacji, sprzężenia zwrotnego. Znajdują one zastosowanie przy badaniu różnych rodzajów zjawisk; mogą być pomocne również przy obserwacji zachowania się oraz dokonywaniu jego analizy.

Jak wynika z powyższego przeglądu, w pracach autorów reprezentujących różne teorie i koncepcje teoretyczne używane są pojęcia dotyczące zachowania się. Spróbujemy je obecnie uporządkować i określić bliżej te spośród nich, z których korzystamy przy przeprowadzaniu psychologicznych obserwacji zachowania się.

Podstawowym pojęciem stosowanym przy posługiwaniu się metodą obserwacji psychologicznej jest pojęcie zachowania się. Zgodnie ze sposobem rozumienia go proponowanym przez M. Kreutza, zachowanie się człowieka to wszelkie ruchy „[...] zarówno dowolne, jak i niedowolne, a także zmiany fizjologiczne, zachodzące w jego'organizmie, a dające się z zewnątrz spostrzegać”.²

Niektórzy autorzy określają zachowanie się jako zbiór czynności występujących u danej jednostki. W ujęciu E. R. Hilgarda „przez zachowanie rozumiemy te czynności organizmu, które mogą być obserwowane przez inną osobę lub rejestrowane przez przyrządy eksperymentatora”.^{3 4}

Głównymi rodzajami faktów występujących w zachowaniu się są reakcje, ruchy oraz czynności. Jak zaznacza Józef Pieter, „pojęcie reakcji wprowadzili do psychologii psychofizycy i psychofizjolodzy na oznaczenie prostych czynności (odruchów) jako odpowiedzi na proste bodźce zmysłowe.”" Zasadniczymi rodzajami reakcji są, według J. Pietera, reakcje fizjologiczne dokonujące się bez udziału świadomości (np. zwężanie się źrenicy, reakcje wewnątrzwydzielnicze), reakcje przebiegające z udziałem świadomości, która jednak nie wpływa na ich przebieg (np. kichanie, kaszel, odruch kolanowy), oraz świadomie wykonane w określonym celu (np. odwrócenie głowy, aby spostrzec źródło dźwięku).

Elementarnym składnikiem zachowania się są rówmież ruchy. Mogą one powstawać pod wpływem silnych podniet wzrokowych lub słuchowych działających na organizm. Także synkinezje, będące ubocznym produktem wykonywania zamierzonych, świadomych czynności stanowią rodzaj ruchów. Ich przykładem mogą być mimowolne ruchy lewej ręki, nóg, głowy występujące u dziecka uczącego się pisać. Pewne ruchy bywają rezultatem zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego. Przykładem tego rodzaju ruchów są błędy i pomyłki powstałe przy wykonywaniu określonych czynności wskutek uszkodzenia niektórych części mózgu.

Przeprowadzając bardziej szczegółową analizę ruchów, można wyodrębnić szereg tworzących je mikroruchów. Mikroruchy to najprostsze składniki zachowania się. Przykładem mikroruchu jest zgięcie palca, mrugnięcie powieką, pochylenie głowy, wyciągnięcie ręki, przesunięcie nogi. Mikroruchy są niejednokrotnie tri^Jno zauważalne, dlatego też stwierdzenie ich rodzajów oraz kolejności występowania w danym ruchu bywa możliwe dopiero po sfilmowaniu ich, a następnie odtworzeniu w zwolnionym tempie. Badania takie są przydatne przy analizowaniu przebiegu tworzenia się różnych umiejętności i nawyków rozwijanych w procesie nauczania lub związanych z określonymi funkcjami zawodowymi, w celu ustalenia optymalnych warunków ich wykonywania.

W ludzkim działaniu, prócz prostych ruchów wywołanych działaniem określonych podniet, występują różne czynności (por. str. 17—18). Zdaniem S. L. Rubinsztejna „podstawową formą istnienia psychiki jest jej istnienie jako czynności.”⁵ Opierając się na dokonanym przeglądzie różnych określeń tego pojęcia, T. Tomaszewski dochodzi do wniosku, że „czynność jest to proces ukierunkowany na osiągnięcie wyniku o strukturze kształtującej się stosownie do warunków, tak że możliwość osiągnięcia wyniku zostaje utrzymana.”⁵

W każdej czynności można wyróżnić szereg tworzących ją ruchów. Nie są to jednak jakiekolwiek, przypadkowo dobrane ruchy, lecz ich swoiście zorganizowane zespoły. Ruchy tworzące czynność wzajemnie wiążą się, występują w określonej kolejności i następstwie czasowym. Można więc twierdzić, że czynności są odpowiednio ukierunkowane, posiadają swoistą strukturę i przebieg. Końcowym rezultatem czynności jest powstanie wytworu mającego określoną wartość społeczną, spełniającego dodatnią funkcję przystosowawczą w regulacji wzajemnych stosunków zachodzących między daną osobą a jej otoczeniem.

Pojedyncze ruchy łączy w całość będącą czynnością jej cel i związane z nim zadanie do wykonania. Powodują one właściwe ukierunkowanie

2* 19

1

   T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, jw.

2

   M. Kreutz: Metody współczesnej psychologii. Studium krytyczne. Warszawa 1962, PZW'S, s. 140.

3

   E. R. Hilgard: Wprowadzenie do psychologii, jw., s. 21.

4

¹ S. L. Ruhnis/lejn: Byt i świadomość, jw., s. 344.

5

T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, jw., s. 139.