img023 (58)

konieczność używania okularów korygujących wady wzroku lub też usytuowania przedmiotu obserwacji w bliższej odległości od oczu.

Spostrzegawczość zależy nie tylko od należytego funkcjonowania narządu wzroku, lecz również od pewnych właściwości intelektualnych obserwatora. Procesy analizowania, porównywania, wnioskowania umożliwiają wyodrębnienie w obserwowanym zjawisku jego szczególnych składników oraz sformułowanie poprawnych wniosków dotyczących poznawanych faktów.

Prowadzenie systematycznych obserwacji wymaga zdolności trwałego skupienia uwagi. Jest to zwłaszcza istotne wtedy, gdy poznanie danego zjawiska opiera się na dłuższy czas przebiegających obserwacjach. Brak trwałości uwagi przejawiający się w jej falowaniu oraz częstej zmianie przedmiotu może sprawiać, że obserwator nie zauważa ważnych szczegółów w zachowaniu się obserwowanej osoby, gdyż w momencie ich wystąpienia jego uwaga była rozproszona.

Wyniki obserwacji zależą także od wiedzy dotyczącej poznawanych zjawisk. Posiadany zasób wiedzy sprzyja wyodrębnieniu w danym zjawisku jego wyjątkowo znaczących elementów oraz sprawia, że obserwacje są należycie ukierunkowane. Przy prowadzeniu obserwacji psychologicznych jest to wiedza dotycząca zachowania się, jego głównych składników, kierujących nim prawidłowości oraz determinujących ie czynników.

Indywidualne właściwości psychiczne obserwatora spełniają niewątpliwie ważną rolę przy prowadzeniu obserwacji. Są one częściowo uzależnione od pewnych wrodzonych zadatków, które sprawiają, że różni ludzie mają odmienne warunki ku temu, by skutecznie posługiwać się tą metodą poznawania psychiki.

Należy jednak podkreślić, że wymienione właściwości psychiczne są wyćwiczalne oraz mogą rozwijać się w wyniku ich kształcenia. Dlatego przygotowując daną osobę do prowadzenia obserwacji należy rozbudzać zainteresowanie jej przedmiotem, kształcić dokładność, rzetelność, spostrzegawczość, rozwijać zdolność trwałego skupienia uwagi oraz wzbogacać wiedzę dotyczącą obserwowanych zjawisk.

3. Rodzaje obserwacji psychologicznych

Istnieje wiele rodzajów obserwacji psychologicznych znajdujących zastosowanie przy posługiwaniu się tą metodą poznawania psychiki. Kryteriami stanowiącymi podstawę wyróżnienia głównych rodzajów obserwacji psychologicznych jest ich przedmiot, zakres, postawa obserwatora, czas trwania obserwacji, skategoryzowanie oraz sposób rejestrowania zauważonych faktów.

Wyodrębniając rodzaje obserwacji ze względu na ich przedmiot bierzemy pod uwagę, kto jest obserwowany, kogo dotyczą obserwacje. Przyjmując powyższe kryterium można wyróżnić obserwacje zachowania się ludzi i zwierząt, obserwacje zachowania się niemowlęcia, dziecka w wieku przedszkolnym lub szkolnym, młodzieży, człowieka dorosłego. Uwzględnienie powyższego kryterium jest potrzebne z uwagi na to, że przedmiot wyznacza sposób prowadzenia obserwacji: Inaczej obserwujemy zwierzęta niż ludzi, inaczej niemowlęta niż starsze dzieci czy dorosłych.

Przyjmując kryterium przedmiotu wyróżnia się nieraz obserwację psychologiczną i pedagogiczną. Zgodnie z tym ujęciem przedmiotem obserwacji psychologicznej są czynności świadczące o określonych procesach psychicznych lub właściwościach osobowości obserwowanej jednostki, o jej spostrzegawczości, wyobraźni, pamięci, myśleniu, zdolnościach, zainteresowaniach, aspiracjach, objazie świata i własnej osoby, temperamencie, postawach. Przedmiotem obserwacji pedagogicznej są natomiast wytwory procesu wychowania: wiadomości, umiejętności, sprawności opanowane przez ucznia, jego zdyscyplinowanie, przejawiany przezeń stosunek do przepisów regulaminu szkolnego. Obserwacja pedagogiczna prowadzona jest przez nauczycieli w różnych sytuacjach występujących na terenie szkoły i ściśle wiąże się z procesem oddziaływania wychowawczego. Ten rodzaj obserwacji bywa przeciwstawiany obserwacji psychologicznej, która ma służyć celom poznawczym połączonym z określeniem właściwości psychiki obserwowanej jednostki.

W wielu współczesnych pracach zaciera się granica między obserwacją psychologiczną i pedagogiczną, między procesami poznawania psychiki oraz procesami oddziaływania pedagogicznego. W obserwacjach psychologicznych występują takie elementy, jak umiejętności i wiadomości szkolne, zdyscyplinowanie, podatność na wpływy wychowawcze, zaś obserwacje pedagogiczne mają wiele właściwości poznania psychologicznego. W związku z tym należałoby raczej posługiwać się terminem: obserwacje psycho-pedagogiczne, który — jak wydaje się — trafnie określa tę metodę poznania dzieci i młodzieży.

Ze względu na zakres można wyróżnić obserwację wycinkową i całościową. Przedmiotem obserwacji wycinkowej (cząstkowej) są określone ruchy lub czynności, które wyznaczają zakres prowadzonych obserwacji. W obserwacji wycinkowej możemy ograniczyć się do występujących u niemowlęcia ruchów kończyn górnych, dolnych, ruchów głowy, czynności chodzenia, mówienia lub jedzenia. Obserwowanym fragmentem mogą

45