img051 (49)

tunkiem „infantylnym”, przeznaczanym przede wszystkim do zabawy i rozrywki dzieci, i stała się wielopoziomową, wyposażoną w filozoficzne podteksty wypowiedzią literacką, która zwracając się do „wirtualnego” odbiorcy dziecięcego w istocie apelowała do „rzeczywistych” zainteresowań i możliwości percepcyj-nych dorosłego czytelnika. W takiej sytuacji znalazło się wiele baśni literackich powstałych w okresie Młodej Polski, których twórcy (min. L. Rydel, B. Ostrowska, B. Leśmian czy A. Szczęsny) łączyli baśniową fantastykę z modernistyczną nastrojowością, symbolikę z kunsztowną obrazowością, a także znamiennym (zwłaszcza dla Szczęsnego i Ostrowskiej) poszukiwaniem głębszych filozoficznych sensów fabuł baśniowych i ich poszczególnych motywów.

Tendencja do „ufilozofiezniania” baśni, poszukiwania jej „drugiego dna” widoczna jest przede wszystkim w dwu tomach baśni A. Szczęsnego: Kolorowe okienko (1913) i Baśnie wiosenne (1914). Książki te nie zyskały raczej uznania zajmujących się literaturą dziecięcą krytyków, zarzucających autorowi „niezrozumiałą symbolikę” i „przesadną poetyzację”. Warto jednak, jak się zdaje, przypomnieć w tym miejscu twórczość dla dzieci tego dziś niemal zapomnianego pisarza, notabene tłumacza baśni Andersena, którego oryginalny dorobek artystyczny potraktować można jako interesujący dokument literacki symptomatyczny dla epoki modernizmu, a także odnotowanej wcześniej tendencji do rozszerzania granic baśniowego świata i znacznego pogłębienia jego problematyki. W utworach Szczęsnego znajdziemy właściwie wszystkie konstytutywne chwyty i motywy baśniowe: czarownik walcząc z przeciwnikiem zmienia się w różne zwierzęta, rycerz zwycięża smoka i wszystkich .wrogów, jacy stanęli na jego drodze, a następnie zwabiony do czarodziejskiego lasu zapada w głęboki sen, z którego obudzić się może dopiero po wielu latach, dzieci udają się w długą i niebezpieczną wędrówkę do „morza mądrości”, bohaterom pomagają zwierzęta, zło zostaje ukarane, dobro zaś tryumfuje. W akcji baśni odgrywają ponadto istotną rolę magiczne przedmioty — czarodziejska gęśl czy złoty klucz — talizman. Na uwagę zasługuje jednak sposób konkretyzacji uniwersalnych motywów baśniowych, wśród których na plan pierwszy wysuwa się walka dobra i zła.

Szczególnie interesującą realizację tego motywu odnaleźć można w utworze O złym czarowniku i cudownej gęśli. Czarnoksiężnik, będący główną postacią negatywną, występuje jako niebezpieczny „rozsadnik zła”, sprawiający, że ludzie pozbawieni przez niego skarbów serca i charakteru stają się źli, oziębli i próżni, zmieniają się w bezduszne lalki, których na świecie wciąż przybywa. Ukazując sposób działania zła, posługuje się Szczęsny nietypową dla baśni formą personifikacji, charakterystyczną dla maniery pisarskiej twórców młodopolskich, często posługujących się w swych utworach formą wypowiedzi „.nie wprost”, przy wyzyskaniu różnych odmian metafory i symbolu. Oto w jaki sposób pozbawia czarownik swe ofiary ich największych skarbów: „Wtedy weszło dwóch strasznych Murzynów, prowadząc kilka chwiejących się postaci. Postaci były bardzo piękne i widać tutaj przemocą przyprowadzone, co znać było po ich twarzach (...) Były to: szlachetność, dobroć i mądrość pewnego człowieka, którego czarownik dzisiaj zdołał w lalkę zamienić. Drzwi zostały otwarte, a postacie wtrącone w głąb lochu, który się pod spodem znajdował. Wtedy to czarownik zaśmiał się głośno i postawił na ziemi lalkę człowieka, którą zza sukni wyjął, a ta zaraz kłaniając mu się nisko pobiegła za innymi” ⁶. Zwycięstwo nad czarownikiem staje się możliwe dzięki melodii wygry-

101