img081 (11)

a konieczność ich przestrzegania uznaje z uwagi na zewnętrzne wzmocnienia. W okresie tym wyróżnia się fazę egocentryzmu (trwającą mniej więcej do 5. roku życia) i fazę konformizmu (w wieku od 5 do 9 lat); w pierwszej uzasadnienie moralnego postępowania stanowi dla dziecka chęć unikania kar lub otrzymywania nagród, w drugim - dążenie do uzyskiwania aprobaty, jaką dorośli darzą „dobre” czy „grzeczne” dzieci.

Taki stosunek do norm sprawia, że dziecko przy ocenie moralnej postępowania (cudzego czy własnego) bierze pod uwagę wyłącznie jego zgodność lub niezgodność z nakazami autorytetu, nie uwzględniając okolic/ ności czynów ani - co szczególnie ważne - intencji osób. Sądzi więc na przykład, że tym bardziej naganne moralnie („gorsze”) jest zachowanie, im większą powoduje szkodę materialną, nawet jeśli u jego podstaw leżały dobre intencje lub miało ono charakter przypadkowy. Zjawisko to nosi nazwę realizmu moralneg o¹.

Za źródło norm dziecko początkowo uznaje wyłącznie dorosłych, sądząc, że oni je „wymyślili” i że ze względu na ich wolę normy muszą być przestrzegane. Z tego też powodu uważa, że „gorsze” jest niewłaściwe zachowanie względem dorosłych niż wobec rówieśników czy młodszych dzieci, jak również że czyn łatwy do wykrycia (czy wykryty) przez doro slego jest bardziej naganny niż czyn trudny do wykrycia*_j

Oto zaczerpnięte z badań J. Piageta wypowiedzi dzieci świadczące o he teronomii moralnej²:

Dzieciom opowiadano po dwie historyjki, prosząc każdorazowo o porównanie stop nia przewinienia popełnionego przez ich bohaterów (czy i kto jest „bardziej winny”, „goi szy”, „bardziej brzydko postąpił” itp.).

l.a. Była sobie dziewczynka, nazywała się Marie. Pewnego dnia chciała sprawić niespn dziankę swojej mamusi i zrobić jej wycinankę. Ale ponieważ nie umiała dobrze uży wać nożyczek, wycięła dużą dziurę w swojej sukni, b. Dziewczynka, która nazywała się Margueritte, wzięła nożyczki mamy, kiedy mamy nie było w domu. Bawiła się chwilę tymi nożyczkami, a ponieważ nie umiała się nimi posługiwać, zrobiła małą dziurkę w swojej sukience.

Odpowiedź dziecka sześcioletniego:

Ta (jest bardziej niegrzeczna), która chciała przysłużyć się mamusi, bo zrobiła (lubi dziurę. Mamusia gniewa się na nią.

2.a.Pewien mały chłopiec spaceruje po ulicy i spotyka dużego psa, którego się bardzo boi. Wraca więc do domu i opowiada mamie, że widział psa tak dużego jak krowa, b. Pewne dziecko wraca ze szkoły i opowiada swojej mamie, że nauczycielka dała u dobre stopnie. Ale to nieprawda: nauczycielka nie postawiła żadnego stopnia - ani dobrego, ani złego. Więc jego mama była bardzo zadowolona i dała mu nagrodę. Odpowiedź dziecka sześcioletniego:

(Gorszy jest) ten od krowy. (Dlaczego jest gorszy?) Bo to nieprawda. (A ten z dobrymi stopniami!) Mniej zły. (Dlaczego?) Bo mamusia mu uwierzyła. (A ten drugi dlaczego opowiedział to o krowie?) Bo skłamał swojej mamie. (Którego ukarałbyś więcej?) Tego, co powiedział, że widział psa takiego dużego jak krowa.

fPod koniec wieku przedszkolnego obok autorytetu dorosłych zaczyna się dla dziecka liczyć również zdanie rówieśników, a ich opinie stają się źródłem kar i nagród zmuszających do zgodności z normami. Prowadzi to do dostosowywania zachowań do zasad postępowania uznawanych przez grupę rówieśnicząj Ta nowa motywacja zachowań moralnych nasila się w młodszym wieku szkolnym wraz z wchodzeniem dziecka w stadium trzecie-socjonomii moralnej, lokalizowane najczęściej w okresie 9-13 lat. Dla stadium tego jest charakterystyczny konwencjonalizm m o r a 1 n y³, oznaczający dążenie do zgodności z ogólnie uznawanymi normami postępowania jako zasadami przyjmowanymi przez cieszące się autorytetem osoby czy grupy.

Tak więc istotna zmiana, jaka zachodzi w stosunku dziecka do norm, polega na uniezależnianiu się ich wartości od zewnętrznych nagród i kar. Proces ten określa się jako internalizację norm, które zaczynają być traktowane nie jako narzucone i obce, lecz jako własne, mające wartość same w sobie. Dzieje się to w stadium czwartym - autonomii moralnej, którego początek ma miejsce w wieku dorastania (około 13. roku życia). Osiągnięcie tego stadium moralności ma duże znaczenie ze względu na to, że umożliwia zastępowanie kontroli zewnętrznej samokontrolą.

Początkowo jednak dziecko, choć akceptuje normy, nadal nie rozumie ich znaczenia, nie wiąże ich z ogólniejszymi wartościami, którym one służą, kieruje się raczej „literą” aniżeli „duchem” zasad moralnych. Wiąże się z tym rygoryzm: przyjmowanie poglądu, że normy muszą być zawsze

179

1

   J. Piaget (1967), Rozwój ocen moralnych dziecka, przekład z jęz. franc. T. Koln kowska, Warszawa, PWN.

2

   Ibidem, s. 112-113, 136-137, 139.

3

Między poszczególnymi autorami istnieją znaczne różnice pod względem znaczeń nadawanych temu i innym terminom oraz wieku, w jakim lokalizują poszczególne fazy rozwoju moralnego.