img338 (7)

198 Druidzi

Innym staroirlandzkim słowem oznaczającym księżyc było re, również zachowane w języku mańskim, gdzie w połączeniu ze słowem shollys, „światło”, daje pojęcie rehollys, „światło księżycowe”. Jeszcze inne staroirlandzkie słowo, łan, pojawia się dzisiaj w nazwie poniedziałku - An Luan, dzień księżyca. Uważa się, że nazwa An Luan pochodzi raczej od rodzimego słowa oznaczającego blask, niż od łacińskiego luna. A zatem można się doliczyć czterech irlandzkich określeń księżyca, przy czym każde z nich jest eufemizmem, a nie nazwą własną.

Aby zilustrować funkcjonowanie celtyckiego tabu, jeszcze raz posłużymy się danymi z języka mańskiego. Gdy rybacy z wyspy Man wchodzili na statek, obowiązywał ich zakaz nazywania księżyca słowem eayst. Aż do powrotu na brzeg mówili o księżycu ben-reine ny hoie (królowa nocy). Podobnie zachowywali się rybacy mieszkający na Hebrydach. Mańscy rybacy także mówiąc o słońcu nie mogli używać słowa grian, lecz zastępowali je zwrotem gloyr na laa (chwała dnia). Również język irlandzki używa kilku określeń na słońce. Oprócz współczesnego grian, znanego także ze staro- i średnioirlandzkich form, występuje, podobnie jak w szkockim gaelickim, ló-chrann (głowa dnia) używane do dziś na określenie jasności, blasku lub prowadzącego światła. Jest także re-an-la i mańskie ree yn laa (światło dnia). Używane jest także słowo sol, ale filologowie nie potrafią ustalić, czy pochodzi ono z łaciny, czy też raczej stanowi rodzimą kontynuację terminu wspólnego kiedyś wszystkim językom indoeuropejskim. W starożytnej Irlandii używano zegarów słonecznych zwanych solam. P. W. Joyce uważał, że nazwa ta nie pochodzi od łacińskiego solarium, lecz jest mało znanym słowem rodzimym. W starożytnej Galii bóg słońca nazywał się Grannos (Grannus w zlatynizowanej formie). Jego imię wykazuje podobieństwo do irlandzkiego słowa grian, choć doktor Miranda Green sądzi inaczej: „Filologiczne próby wykazania pokrewieństwa między imieniem Grannusa i irlandzkim słowem oznaczającym słońce (grian) skazane są na niepowodzenie”. Green nie tłumaczy jednak dlaczego.

Wspominaliśmy już wcześniej, że Bretończycy z Morbihan używają na określenie słońca eufemizmu „szewc” (po bretońsku kere), omówiliśmy też postać boga słońca Lugha Długorękiego i jego związki z innymi bóstwami słonecznymi w innych mitologiach indoeuropejskich.

Jeżeli chodzi o domniemany brak technicznej terminologii, to warto zwrócić uwagę, że język irlandzki przejął słowo stodiaca (zodiak) dopiero w siedemnastym wieku. W jednym z rękopisów (Maundeville mss) można znaleźć na określenie zodiaku staroirlandzki termin reithes grian, czyli koło słoneczne. Praktycznie taki sam termin istniał w sanskrycie - rasai chakra, koło sfer. Irlandzkie słowo roth (walijskie rhod) oznacza dysk lub sferę. Później, zwłaszcza w okresie średnioirlandzkim, zodiak nazywano crois greine, słoneczny pas. Język mański zachował ten termin w postaci cryss greiney, chociaż A.W. Moore w pracy The Folklore of the Isle of Man (Folklor wyspy Man, 1891) wspomina jeszcze starszy termin Cassan-ny-greiney, ścieżka słońca. Również szkocki gaelicki zachowuje to określenie w postaci grianch-rios. Istnieje także rodzimy termin określający horoskop - tuismea, czyli początek (tuismed), czas od momentu narodzin. Postawienie horoskopu zwano fios a bhaint as na realtai, czyli zdobycie wiedzy z gwiazd. W staroirlandzkim spotykamy także zwrot eolus leis an reltainn - wytyczenie kursu według gwiazd. Szkocki gaelicki do dziś używa ciekawego opisowego określenia na stawianie horoskopu: suidheadchadh nan reull aig am bhreith, podpora osądu z gwiazd.

Terminy rodzime zatem istniały. Twierdząc, że astronomia i astrologia były późniejszymi zapożyczeniami kulturowymi, Allcroft i Spence sugerowali się istnieniem zapożyczeń językowych z późniejszego okresu. Słowa astrolaice i astrolaic (astrologia i astrolog) z pewnością zostały zapożyczone, ale wiele średnioirlandzkich tekstów używa w odniesieniu do astrologa słowa neladóir. Pierwotnie oznaczało ono wróżącego z chmur, jednakże glosa w średniowiecznym irlandzkim komentarzu do deklinacji łacińskich określa znaczenie wyrazu neladóracht jako wróżenie z gwiazd. Istnieje jeszcze jedno ciekawe średniowieczne określenie astrologa - eaystrolach. Pochodzi ono od esca, jednego z eufemizmów na oznaczenie księżyca, zachowanego w języku mańskim w formie easyt. Mański zachowuje również jeszcze jedno stare określenie astrologa, fysseree, spokrewnione ze staroirlandzkiem fisatóir, „tłumacz snów i wizji”. Ten sam rdzeń pojawił się też w fisicecht, czyli nazwie nauk przyrodniczych.

Podczas gdy język irlandzki utracił wiele ze swej rodzimej terminologii związanej z astronomią i astrologią, to pokrewne mu mański i szkocki gaelicki zachowały część tego słownictwa, umożliwiając rekonstrukcję pierwotnych słów irlandzkich. Przykłady dostarcza opracowany przez E. 0’Connora i R.M. Henry’ego irlandzki Corpus Astronomiae (1912). Rozważmy jeden termin

-    wspomniane już irlandzkie słowo eiclips (zaćmienie) pochodzi oczywiście od greckiego ekleipsis (pierwotnie znaczącego „niepowodzenie”), przejętego najpierw przez łacinę, a następnie irlandzki. Jednakże mański posługuje się słowem doorey, zaciemnienie, zaś szkocki gaelicki używa słów dubaraich i dubharachd. Słowa te pozwalają nam odtworzyć termin irlandzki. We wczesnych irlandzkich rękopisach, takich jak Leabhar na Nuachonghbala, zaćmienie określa się jako dorchaigid. W pochodzących z dwunastego wieku homiliach, spisanych około roku 1400 w Leabhar Breac, zaćmienie słońca określa się jako co rosdorchaig grian.

Można kontynuować poszukiwania rodzimych terminów astronomicznych i wskazać na nazwę przesilenia -grien tairsiem, czas gdy „słońce stoi”, co dało we współczesnym irlandzkim grianstad - „zatrzymanie słońca”. Zrównanie dnia z nocą nazywano deiseabhair nagrene, „czas gdy słońce zwraca się na południe”. Irlandzki do dziś używa słów geiseabhan „strona nasłoneczniona”, oraz deiseach

-    „wychodzący na południe”. Można dotrzeć również do nazw gwiazdozbiorów i znaków zodiaku, na przykład Med oznaczało gwiazdozbiór Wagi.

Mówiąc o braku rodzimej tradycji astronomicznej, Allcroft i Spence zasugero-