IMGE47 (2)

PlIHIlIMf KONSI IIWA< |l I IlAltAN ZABYTKÓW ARCHITEKTUR*

Ad. 10. Kondycja fizyczna — stan techniczny zachowania zabytku Omówienie problemu stanu technicznego celowo zostało przesunięte na koniec rozważań o czynnikach wewnętrznych, gdyż o dalszym losie zabytku powinien decydować wynik analizy wartościującej. Stan techniczny powinien stanowić o zakresie metod za- I be/piec/enia i rodzajach wzmocnień. Bardzo zniszczony zabytek, ale o dużej wartości będziemy starali się uratować nawet za cenę wielkich nakładów. Osoby wykonujące różnego typu ekspertyzy powinny mieć doświadczenie w ratowaniu zabytków, gdyż konstruktorzy mający do czynienia z nowym budownictwem będą próbowali naginać zabytek do współczesnych norm i zawsze jego stan będą oceniali bardzo negatywnie¹⁰,

I )oświadczenie uczy, że zabytki wyglądające nawet bardzo źle, w rzeczywistości zdolne 1 są jeszcze dużo wytrzymać. Mówi się żartobliwie, że „zabytki trzymają się na zasadzie statyki i przyzwyczajenia, z tym, iż przyzwyczajenie jest silniejsze od statyki”. Juź w ana- I lizie konstrukcyjnej należy zwrócić uwagę na te dawne rozwiązania, które w dzisiejszym rozumieniu uznawane są za błędne pod względem technicznym, czyli na tzw. anomalie, jeżeli wpływają one na konkretny obraz plastyczny, należy je pozostawić, a rozwiązania problemu konstrukcyjnego szukać w taki sposób, aby nie zniekształcić zabytku.

Wartościowanie

Po wszechstronnym poznaniu danego dzieła architektury „kluczem” do ustalenia programu konserwatorskiego dla tego zabytku jest jego wartościowanie. Biorąc pod uwagę wspomniany system wartości według W. I-rodla należy dany zabytek poddać analizie i ocenie w całości (wraz z otoczeniem) i we fragmentach, jeżeli posiada on wiele nawarstwień. Analiza powinna uwzględniać wszystkie elementy w obecnym kształcie, ale także uświadamiać wartości zawarte lub zniszczone bądź dotychczas nieujawnione. Musi także dotyczyć prac konserwator-1 skich, jeżeli takie były już zrealizowane w zabytku. Wartościowanie powinno być prowadzone w odniesieniu do rozwiązań krajowych, regionalnych i w końcu lokalnych. Stąd konieczność posiadania dużej wiedzy z zakresu historii sztuki oraz wyrobienia i wyczucia artystyczne w celu możliwości dokonania oceny i porównań. Dla pełnego obrazu przypomnijmy w skrócie system wartości, odsyłając jednocześnie czytelnika do dzieła Waltera Frodla".

ipfe

A. Wartość historyczna

Przejawia się w charakterze dokumentalnym; stąd konieczność zachowania zabytku w formie autentyku jako dokumentu, który posiada:

1.    Wartość naukową, bo może być przedmiotem badań wielu dziedzin.

2.    Wartość emocjonalną, bo staje się bodźcem wywołującym i rozwijającym świadomość historyczną, a tym samym jest ważnym źródłem tradycji kulturalnej. ^{1 2}

2a) Emocjonalne oddziaływanie - wywoływane jest w dużym stopniu przez ślady starości - mówimy wtedy o wartości dawności, która przez patynę lub skorodowanie (rozkład) powierzchni może stworzyć dodatkową wartość artystyczną, niejednokrotnie zagrożoną przez zabiegi restauratorskie.

2b) H Lstoryc/no-emocjonalną wartość zabytku, która może nawet przyjąć charakter symbolu. Mówimy wtedy o wartości zabytku, jako symbolu. Do odczuwalnych zjawisk emocjonalnych należy utrwalony wygląd. Niestety prawie zawsze konserwacja i restauracja narusza wygląd zabytku, który wszedł już do tradycji kulturalnej.

B. Wartość artystyczna

Obok wartości historycznej zabytki sztuki mają jednocześnie wartość artystyczną. Na wartość artystyczną składają się:

1.    Wartość historyczno-artystyczna ma charakter dokumentalny ważny dla historii sztuki jako świadectwo działalności artysty, przemian stylistycznych, problematyki ikonograficznej, technicznej itp. Aby dzieło sztuki mogło być badane, musi istnieć w stanie oryginalnym - nie zniekształconym, np. przez niewłaściwą konserwację, która mogłaby doprowadzić do utraty wartości naukowej (czyli dokumentalnej).

2.    O jakości artystycznej decydują: jakość kompozycji i zastosowanych form oraz barw (J.T.) Posiada ją w różnej mierze każdy zabytek sztuki. Jakość ta jest wartością absolutną, nie podlega żadnym zmianom niezależnie od miejsca dzieła sztuki w rozwoju historycznym oraz od panującego gustu. Stąd może się zdarzyć, że dzieła późniejsze będą miały większą wartość niż wcześniejsze. Dlatego wszystkie zabytki sztuki powinny być zachowane i chronione. Im wyższa jest ich jakość artystyczna, tym ważniejsza konieczność ostrożności przy stosowaniu eksperymentów w czasie konserwacji.

3.    Oddziaływanie artystyczne, wynika z samej istoty przedmiotu, jednak zależne jest od zwartości i integralności wrażenia artystycznego. Gdy dzieło sztuki jest niekompletne, to zmniejsza się jego oddziaływanie artystyczne, jeśli restaurator będzie dążył do odtworzenia zwartości wrażenia artystycznego, może popaść w konflikt z postulatem zachowania dokumentalnego charakteru dzieła sztuki.

4.    Malowniczość zabytku. Może się okazać, że zabytek nie ma ani wartości historycznej, ani artystycznej, lecz jego wartość polega tylko na malowniczości.

C. Wartość użytkowa

Zabytek architektury niezależnie od omówionych wartości uznawanych za duchowe ma także (a może przede wszystkim) wartości praktyczne - użytkowe. Frodl uważa, że im ta wartość jest większa, tym łatwiej utrzymać zabytek. Dalej stwierdza m.in.: Wartość użytkowa zabytku zależy więc w znacznej mierze od tego, czy z technicznego i eksploatacyjnego punktu widzenia odpowiada on nowoczesnym wymaganiom i czy jest .funkcjonalny³.

Problem polega na tym, że współczesna wartość użytkowa danego zabytku nic zależy tylko od dawnego układu przestrzennego, ale jest także wynikiem dobrania właściwej

1

Jeden z profesorów wyższej uczelni technicznej wykonał bardzo obszerną ekspertyzę (200 stron tekstu, obliczeń

2

wykresów) dla pAźnogotyckicgo zamku, kończąc ją konkluzją: „zamek należy rozebrać, gdyż posiada fundamenty I niezgodne z polskimi normami’. Broń nas Panic Boże przed taką ekspertyzą dla Wawelu. Widziałem kiedyf ekspertyzę mykologiizną dla drewnianego koicioła z XVI w., która zawierała następujące zalecenia dla „ratowania" zabytku: „kościół należy rozebrać i spalić".

W. l-rodl, Pojftia I kryteria wartolciowania zabytków, przcł. M. Arszyński, Warszawa 1966.

3

¹² Por.). Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795-1918, Warauwi 1975.