IMGT21

30

w ujawnianiu i rozwiązywaniu konfliktów opisują i wyjaśniają trzy mechanizmy (wedle teorii konfiktu);

1. Opisując problem w kategoriach mechanizmu psychologicznego możemy powiedzieć, że poziom działania ludzi na rzecz ujawniania i rozwiązywania konfliktów zależny jest od ich poczucia podmiotowości. Na poczuciu podmiotowości może być budowana odpowiedzialność ludzi, a „wyuczona bezradność'’ jest dzisiaj dziedzictwem ograniczającym zdolność ludzi do przechodzenia od strategii rywali-zacyjnych do strategii kooperacyjnych.

2.    Mechanizm strukturalny wyjaśnia, że poziom działania ludzi na rzecz ujawniania i rozwiązywania konfliktów zależy także od stopnia i jakości posiadanych kompetencji do społecznego organizowania się. Kompetencje te uzyskuje człowiek w systemie (systemach) respektującym zasady demokratyczne, np. wyznaczającym dostatecznie szeroką sferę publiczną dla działań obywatelskich, dzięki którym ludzie mają okazję uczyć się zachowań obywatelskich (lub tej okazji nie mają). Trudno mówić o wysokim poziomie tego mechanizmu w społeczeństwie polskim, jeżeli zaledwie od kilku lat dana jest nam prawnie zagwarantowana „wolność słowa” i „wolność zrzeszania się” (nie mówiąc już o suwerenności państwowej i narodowej), a budowanie „sfery publicznej” powoduje jeszcze ciągle duże napięcia społeczne.

3.    W ramach mechanizmu informacyjnego zwraca się z kolei uwagę na kompetencje ludzi do efektywnego uczestniczenia w procesie komunikacji. Szczególnie duże znaczenie wydają się mieć kompetencje intelektualne (pozyskiwania informacji, przetwarzania i wytwarzania), językowe i interakcyjne. Z bardziej szczegółowych kompetencji można jeszcze wymienić takie, jak: gotowość ludzi do uwalniania się od stereotypów w myśleniu, otwartość na „różnicę” i „inność”, zdolność problema-tyzacji, rozumienie różnych typów uzasadnień, wyjście poza językowy kod ograniczony, umiejętność funkcjonowania w różnych systemach znaków, symboli, kodów, umiejętność słuchania i rozumienia innych, gotowość odpowiadania na pytania, gotowość ponoszenia odpowiedzialności za własne działania werbalne i niewerbalne, uznanie zasadności roszczeń do jasności i czytelności przekazywanego komunikatu, wiarygodności mówiącego, sprawności w sztuce negocjowania i wiele jeszcze innych.

Wyniki badań empirycznych uzasadniają natomiast, że częstsze jest w polskim społeczeństwie:

1)    poczucie wyobcowania, uprzedmiotowienia, zjawisko „wyuczonej bezradności" niż podmiotowość;

2)    redukowanie zaangażowań do sfery osobistej i prywatnej, wycofywanie się ze sfery publicznej, demonstracyjne deklarowanie swojego „tumiwisizmu” niż obywatelskie zaangażowanie się ludzi.

O poziomie kompetencji ludzi do uczestniczenia w procesie komunikacji mówią między innymi wyniki badań empirycznych przeprowadzonych przez Ireneusza Białeckiego, który stwierdził, że tylko 3% Polaków posiada kompetencje pozwalające im na pełne rozumienie prostych tekstów informacyjnych (bez zafałszowali

i deformacji poznawczych). Wyniki wielu badań empirycznych i obserwacji uzasadniają tezę, że kłopoty pojedynczych ludzi i całych grup społecznych z ujawnianiem i rozwiązywaniem konfliktów znajdują uzasadnienie i wyjaśnienie w niskim poziomie funkcjonowania trzech mechanizmów: 1) mechanizmu psychologicznego, 2) mechanizmu strukturalnego, 3) mechanizmu informacyjnego.

Na to wszystko nakładają się jeszcze odwieczne zakłócenia procesu poznania, które filozofowie nazywają złudzeniami poznawczymi, a psychologowie opisują i wyjaśniają, posługując się teoriami atrybucji. Ze względu na ich wagę w procesie poznania i procesie komunikacji zostaną one omówione nieco szerzej. Włączenie tego zakresu treści do niniejszej pracy jest spowodowane nieobecnością tej problematyki w podręcznikach pedagogiki, z których korzystają zainteresowani problematyką edukacji.

6. Złudzenia poznawcze¹

Złudzenia poznawcze stanowią dzisiaj ważny przedmiot badań psychologii społecznej (Kofta, Szustrowa, 1991). Znaczenie wiedzy o złudzeniach poznawczych ludzi konkretnego miejsca i czasu historycznego polega na tym, że mają one bezpośredni wpływ na działanie (lub zaniechanie działań) przez konkretnego człowieka. Złudzenia poznawcze budzą zainteresowanie wśród badających spostrzeganie społeczne, proces podejmowania decyzji, procesy samopoznania, formy społecznego i indywidualnego przystosowania się ludzi, reakcje ludzi na sukcesy i niepowodzenia, procesy gromadzenia, kodowania, przetwarzania i wytwarzania informacji oraz inne. Redaktorzy wymienionego wcześniej opracowania opisują błędy poznawcze za pomocą metafory „okienka” (s. 6), przez które badacze zaglądają „do wnętrza duszy ludzkiej”.

Znacznie wcześniej złudzenia poznawcze stanowiły przedmiot refleksji filozofów i im zawdzięczamy wyróżnienie zasadniczych typów tych złudzeń. Franciszek Bacon (1561-1626) wyróżnił cztery typy złudzeń poznawczych (plemienne, jaskini, teatru, rynkowe).

6.1. Złudzenia plemienne (idola tribus)

Są to złudzenia wspólne dla wszystkich ludzi, wynikają one z natury gatunku. Do najprostszych zaliczyć można złudzenia wzrokowe związane z perspektywą (tory kolejowe zbiegają się). Innym przykładem są mechanizmy obronne, które

1

Franciszek Bacon (1561-1626) zamierzał przeprowadzić całościowy przegląd dotyczący aktualnego stanu wiedzy, aby zaprojektować skuteczne sposoby jej wytwarzania. Zrealizował jednak tylko zadanie pierwsze. Najpierw podzielił wiedzę wedle władz umysłu. Wyodrębnił w ten sposób: teorię (przypisaną rozumowi), historię (przypisaną pamięci) i poezję (przypisaną wyobraźni). Ze względu na przedmiot badań wyróżnił zaś: teologię - nauki o przyrodzie - nauki o człowieka Zapoczątkował też tworzenie zasad i reguł naukowego systemu indukcyjnego. W tym zakresie mieszczą się również jego refleksje dotyczące „złudzeń” (idola) wytwarzanych przez ludzki umysł. Dzisiaj „złudzenia poznawcze" stanowią bardzo interesujący przedmiot badań psychologii społecznej, socjologii wiedzy i nauko-znawstwa.