IMGh56 (2)

nia jest — jeżeli pominiemy wychowanie fizyczne i matematykę — na tych obydwu szczeblach oświaty zaniedbane.

3. Ingerencja w przebieg sprawdzania umożliwia nauczycielowi doraźne us. prawnienie tego procesu. Zarazem jednak powstrzymuje ona rozwój własnej aktywności sprawdzającej ucznia, a więc nie sprzyja usprawnieniu na dłuższą metę. Udział nauczyciela w sprawdzaniu powinien być zatem rozsądnie wyważony.

Aczkolwiek w toku samokontroli — np. opowiadania z pamięci, wykonywa, nia działań odwrotnych, powtarzania pomiarów, porównywania przebiegu czynności ze wzorcem — uczeń pozostawiony jest w zasadzie sam sobie, to jednak naśladuje on zwykle swoich nauczycieli, a więc jest jakby kierowany z oddali. To kierowanie może być wzmocnione przez wyposażenie ucznia w gotowe narzędzia sprawdzania do dowolnego wykorzystania.

Gdy praca domowa zawierająca elementy samokontroli lub samodzielna praca laboratoryjna jest nakazana, uczeń ma w dalszym ciągu wiele swobody, ale treść sprawdzania jest już wyznaczona. Istotne ograniczenie wnosi zbiorowa praca klasowa, w której decyzje nauczyciela dotyczą też czasu i miejsca wykonywania sprawdzanych czynności, a także sposobów komunikowania się z otoczeniem.

W toku egzaminu indywidualnego, zwykle ustnego lub praktycznego, nauczyciel zadaje pytania lub wydaje polecenia oraz śledzi przebieg czynności ucznia, nie pozostawiając mu — w zasadzie — możliwości wpływania na ich dobór i kolejność wykonywania oraz czas trwania egzaminu. Niekiedy egzamin indywidualny jest dla ucznia lub studenta świetną lekcją twórczego porządkowania materiału i poprawności myślenia, częściej jednak pozostawia wrażenie loteryjności zadań, silnej presji ze strony egzaminatora i nerwowego pośpiechu.

Przy niskiej motywacji osiągnięć ze strony uczniów tylko silna ingerencja nauczyciela w przebieg sprawdzania pozwoli mu uzyskać dane do oceny tych osiągnięć. Stąd rozpowszechnienie klasówek, kartkówek i odpytywania indywidualnego w szkolnictwie wielu krajów. Słabsi nauczyciele wykorzystują te metody także do zademonstrowania swej przewagi i ukarania uczniów za przewinienia.

4. Wykorzystanie środków dydaktycznych w toku sprawdzania osiągnięć uczniów jest na ogół niedoceniane w szkolnictwie ogólnokształcącym ze względu na zbytnie akcentowanie zapamiętania materiału. Jeżeli nawet — co także nie dość częste — nauczanie jest odpowiednio wyposażone, to sprawdzanie osiągnięć z reguły ogranicza się do tego, co uczeń z pokazów i ćwiczeń zapamiętał.

Środki dydaktyczne wzbogacają warunki wykonywania sprawdzanych czynności przez uczniów, a więc ulepszają zadania sprawdzające. Pogłębiają związek zadania z celami kształcenia, które nigdy nie zamykają się w prostym odtwarzaniu wiedzy.

Sprawdzian pisemny i maszyna egzaminacyjna, tj. urządzenie eksponujące zadania i przetwarzające wyniki na ocenę szkolną, usprawniają sprawdzanie osiągnięć uczniów w stosunku do typowego egzaminu ustnego lub pisemnego,

ale na ogół nie wybiegają poza dostarczanie słownych opisów sytuacji naturalnych, danych liczbowych, tabel i rysunków, a więc umownych (symbolicznych) środków przedstawiania rzeczywistości. Te środki symboliczne odciążają pamięć i pobudzają myślenie abstrakcyjne, są jednak zbyt dalekie od zastosowań wiedzy przez typowego ucznia.

Sprawdzian laboratoryjny wykorzystuje wyposażenie pracowni przyrodniczej, matematycznej lub humanistycznej do upodobnienia sytuacji sprawdzania do sytuacji naturalnej. Niedogodnością w jego stosowaniu jest uzależnienie od liczby stanowisk w pracowni, rzadko wystarczającej na równoległe sprawdzanie osiągnięć wszystkich uczniów w grupie ćwiczeniowej.

Ogólnie dostępnym wyposażeniem każdego ucznia jest jego podręcznik i zeszyt przedmiotowy (notatki), umożliwiające zastosowanie licznych odmian pracy z książką jako metody sprawdzania osiągnięć uczniów. Zakaz posługiwania się podręcznikiem i zeszytem oznacza pamięciowość sprawdzania, tworzy sytuację sztucznie „szkolną", oderwaną od życia, w którym stały kontakt z książką i prowadzenie użytecznych zapisów są cenione.

Organizacja egzaminu w naturalnym środowisku, np. na wycieczce geograficznej, działce szkolnej, w przyszkolnym warsztacie produkcyjnym, nastręcza trudności. Dlatego typowe dla ‘tego rodzaju sprawdzania jest pojedyncze, złożone zadanie praktyczne, choć możliwe są także wielozadaniowe sprawdziany praktyczne na zasadzie zbliżonej do biegu harcerskiego, tj. z wykorzystaniem kilku obserwatorów rozstawionych wzdłuż „trasy” sprawdzianu.

Sprawdzanie osiągnięć uczniów z wykorzystaniem środków dydaktycznych ma wysokie walory kształcące. Niektóre z takich środków pozwalają łączyć kontrolę z nauczaniem w ten sposób, że pomyślne odbycie ćwiczeń jest równoznaczne z udowodnieniem nabycia umiejętności.

5. Wyodrębnienie sprawdzania w procesie kształcenia podnosi poziom organizacji sprawdzania, ale zarazem komplikuje, a niekiedy deformuje ten proces.

Tylko obserwacja pracy ucznia przez nauczyciela może nie zakłócać uczenia się. Ta naturalna metoda sprawdzania osiągnięć szkolnych jest pełnoprawna, a ocena tych osiągnięć bywa co najmniej równie trafna, jak ocena pochodząca np. z odpytywania. Analityczność obserwacji pracy ucznia jest, oczywiście, ograniczona, zwłaszcza gdy przeważają czynności myślowe, a czas koncentracji uwagi na pojedynczym uczniu jest, z konieczności, krótki.

Pogadanka zbiorowa często wystarcza nauczycielom do sprawdzania poziomu osiągnięć grupy uczniów — pojedynczy uczeń pozostaje tu nie wyodrębniony: nawet gdy odpowiada na skierowane do niego pytanie, reprezentuje całą grupę. Podobny charakter ma przegląd wytworów, np. wykonanych prac pisemnych, graficznych, konstrukcji i wyników laboratoryjnych, pozwalający doświadczonemu nauczycielowi na szybkie zorientowanie się, czy może „pójść dalej” w nauczaniu.

Praca indywidualna ucznia, z wykorzystaniem narzędzi sprawdzania lub bez, usamodzielnia go w wykonywaniu sprawdzanych czynności, ale też za-

49