kupisiewicz dydaktyka ogólna2

206 Dydaktyka ogólna

mogą wzmacniać siłę motywacji osiągnięć na zasadzie „muszę z tym sobie poradzić" (Kupisiewicz, 1972, s. 48 i nast.).

Tak zwaną dobrą pamięć, to jest dyspozycję psychiczną, która umożliwia gromadzenie, przechowywanie, a następnie odtwarzanie określonych informacji w formie ich rozpoznawania, przypominania lub reprodukowania (Strelau, 1975, s. 473), uważano kiedyś - a i dzisiaj pogląd ten nie jest odosobniony - za podstawowy warunek skutecznego uczenia się, a tym samym kształcenia.

Interesowano się też nią od czasów najdawniejszych. Arystoteles na przykład dowodził, że zapamiętujemy określone rzeczy, zjawiska i wydarzenia na podstawie ich podobieństwa, przeciwieństwa oraz styczności w czasie lub przestrzeni, a i dzisiaj poświęca się jej wiele badań. Na ich podstawie stwierdzono, że istnieją różne rodzaje pamięci - stosownie do okresu rozwojowego i indywidualnych cech poszczególnych osób - oraz różne sposoby i możliwości jej kształcenia.

I tak, gdy chodzi o dzieci w młodszym wieku szkolnym, to dominuje u nich tzw. pamięć mechaniczna i zapamiętywanie dosłowne. U dzieci w średnim wieku szkolnym szybko natomiast wzrasta zapamiętywanie sensowne, a maleje dosłowne. W tym również mniej więcej czasie rozwija się tzw. pamięć dowolna, zyskując z upływem lat coraz większą przewagę nad pamięcią mimowolną, aczkolwiek i na wyższych szczeblach nauczania uczniowie zapamiętują wiele rzeczy w sposób niezamierzony. Dzieje się tak przede wszystkim wtedy, kiedy treści uczenia się są zbliżone do podstawowych form działalności uczniów w danym okresie rozwoju lub są silnie zabarwione względami emocjonalnymi. Rozwojowi pamięci służą różnorakie ćwiczenia, w tym mnemotechnika, która ułatwia zapamiętywanie różnych treści, np. dat historycznych, reguł gramatycznych, ról teatralnych, na podstawie związków logicznych i skojarzeń, które łączą te treści z materiałem dobrze już znanym. Tak np. dokładniejszą wartość liczby FI (pi), to jest 3,14, można wskazać na podstawie liczby liter składających się na poszczególne wyrazy wierszyka „Kto (3) w (1) mgłę (4) i (1) słotę (5) wagarować (9) ma (2) ochotę (6)? Chyba (5) ten (3) odziany (7) wytwornie (9) kto (3) u (1) nóg (3) bogdanki (8) swej (4) chce (4) paść (4) kornie (6)...”

Stosownie do kolejności zapamiętywanych treści wyróżnia się pamięć konkretno-obrazową (wzrokową, słuchową itd.), myślową (słowmo--logiczną) i afektywną (uczuciową), a w zależności od sposobu zapamiętywania - pamięć logiczną, opartą na zrozumieniu materiału i odkryciu związków^ zachodzących między jego składnikami, oraz mechaniczną, której podstawę stanowią przypadkowe skojarzenia. Oprócz tego uznaje się również istnienie pamięci krótko- i długotrwałej oraz takich cech pamięci, jak trwałość, szybkość, wierność, pojemność i gotowość.

W procesie kształcenia najsilniejszy nacisk kładzie się na ogół na rozwijanie u dzieci i młodzieży pamięci możliwie trwałej, dokładnej i logicznej.

Jak już podkreślaliśmy, proces kształcenia przebiega z reguły zgodnie ze znaną już od czasów Herbarta formułą teoriopoznawczą, tzn. od poznawania bezpośredniego, opartego na wrażeniach i spostrzeżeniach, do poznawania pośredniego, uogólnionego, w którym dominuje myślenie. Dzięki niemu uzczniowie poznają konstytutywne cechy rzeczy, zjawisk i procesów, ustalają zachodzące między nimi związki i zależności, wnikają w powiązania przyczyn i skutków, słowem - formułują określone uogólnienia, w tym pojęcia i sądy. Dzieje się tak w wyniku takich rozumowań, jak wnioskowanie, dowodzenie, tłumaczenie i sprawdzanie, które pozwalają wyprowadzać szczegółowe wnioski z ogólnych przesłanek (rozumowania dedukcyjne) lub odwrotnie, ogólne wnioski ze szczegółowych przesłanek (rozumowania indukcyjne). Psychologicznymi odpowiednikami tych rozumowań są wspomniane już w tym rozdziale operacje analizy, syntezy, porównywania, abstrahowania i uogólniania.

Na początkowych szczeblach nauki szkolnej analiza jest dokonywana na poziomie elementarnym, a na wyższych staje się pogłębiona, bardziej szczegółowa i dokładna. Jej punktem wyjścia czyni się zazwyczaj pozna-w'anie jaskrawo różniących się między sobą przedmiotów i zjawisk - albo też ich składników - a następnie przechodzi się do przedmiotów i zjawisk mniej zróżnicowanych. To samo dotyczy syntezy, w której droga wiedzie od poznawmnia poszczególnych elementów danej rzeczy czy zjawiska do poznawania ich jako całości składających się z tych wdaśnie elementów.

Pomiędzy analizą i syntezą istnieje ścisły związek. I tale, jeśli uczniowie mają dobrze poznać określoną rzecz czy zjawisko, muszą najpierw' przeprowadzić analizę, a następnie dokonać syntezy wyodrębnionych składników' tej rzeczy czy zjawiska. Czyniąc tak, porównują ze sobą poszczególne składniki, pomijają ich drugorzędne cechy oraz dokonują uogólnień, tzn. formułują stosowme pojęcia i sądy. W procesie tym dużą rolę spełnia abstrahowanie, w wyniku którego uczniowie, poznając dany przedmiot czy zjawisko, eliminują ich cechy nieistotne (konsekutywne), a eksponują cechy istotne (konstytutywne), tzn. tw'orzą pojęcia, a następnie sądy, z których zbudow'ana jest nasza wńedza o świecie.

W działalności poznawczej ludzi występuje również myślenie twórcze, dzięki któremu powstają now'e odkrycia, otwierane są now'e punkty widzenia określonych spraw', dostrzegane, formulowmne i rozwiązywane problemy w'ażne z naukowego i społecznego punktu widzenia. Wśród uczniów tylko niewńelu dysponuje tą zdolnością, większość natomiast myśli w sposób odtwśrezy. Tych pierwszych otacza się na ogół specjalną opieką, co nie znaczy, że ci drudzy powinni być jej pozbawieni, że -mówiąc językiem Klubu Rzymskiego - nie należy ich zachęcać do myślenia innowacyjnego i alternatywnego, do samodzielnego rozwiązywania niestereotypowych problemów teoretycznych i praktycznych, słowem -do „uczenia się bez ograniczeń”.

2. Stadia rozwoju psychofizycznego a proces kształcenia

Rozwój umysłowy uczniów jako efekt procesu kształcenia polega nie tylko na zmianach ilościowych, lecz również, a nawet przede wszystkim - np. zdaniem J. Piageta, do którego teorii będziemy się tutaj