lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej6

78

na którą ono wskazuje”³⁴), nie wydaje się jednak uzasadniona rezygnacja z przedstawionej tu na przykładzie Lalki problematyki w którymkolwiek z jej badawczych aspektów. Dopiero bowiem rozpatrywane wszystkie razem ukazują w pełni jej związek z różnymi tekstami literackimi i paraliterackimi, przy czym - być może - najistotniejsze dla tego związku zjawiska bynajmniej nie pojawają się na płaszczyźnie świadomego dialogu... Terminem określającym całość tych relacji mogłaby być - przyjęta za Genette’m - transtekstual-ność lub też intertekstualność w szerokim znaczeniu tego słowa (pojawiającym się w dotychczasowych polskich badaniach najczęściej). Natomiast intertekstualność w wąskim sensie oznaczałaby - tak jak w przywoływanej tu ostatnio pracy Głowińskiego - bezpośrednie relacje różnych tekstów, pojawiające się w sposób widoczny dla odbiorcy-badacza (niekoniecznie jednak bezpośrednio dialogiczny). Termin paratekstualność zarezerwować w tym kontekście należałoby dla relacji zachodzących wewnątrz konkretnego utworu (między jego częściami kompozycyjnymi i różnymi formami wypowiedzi), architekstualność zaś - dla relacji gatunkowych, widocznych w strukturze utworu.

W związku z problematyką transtekstualności czy też intertekstualności powieści realistycznej powstaje pytanie o relacje między tą powieścią - oczywiście nie chodzi tu tylko o Lalkę - tak przecież uwikłaną w różnego typu odwołania intertekstualne, a rzeczywistością pozaliteracką, czyli o zależność między intertekstualnością a realizmem czy mimetyzmem. Według przywoływanego tu już Cullera intertekstualność bowiem „uwrażliwia także na swoistą referencyjność dzieł literackich: ilekroć utwór zdaje się zawierać odniesienia do świata, można twierdzić, że owe domniemane odniesienia odsyłają do innych tekstów, i odsuwać w ten sposób referencyjność do innych momentów czy poziomów”³⁵. Jeszcze dalej poszedł na jednej z polskich konferencji poświęconych problematyce intertekstualności Ryszard Nycz, negując w kontekście tej problematyki w ogóle istnienie reprezentatywności dzieła literackiego względem rzeczywistości pożaliterackiej³⁶ Z innej ze znanych w Polsce prac Cullera można zresztą także wysnuć wniosek, że zamiast mówić o reprezentatywności czy mimetyczności utworu literackiego należy właśnie rozpatrywać jego intertekstualność, gdyż badacz ten traktuje - jako rodzaj „oswojenia”, czy też yraisemblance tekstu - jego relację względem „tekstu przyswojonego społecznie”, tego, „który bierzemy za »prawdziwe życie«”.³⁷

Nie wydaje się jednak, by problematyka intertekstualności mogła zastąpić czy zanegować sprawę reprezentatywności bądź referencjalności dzieła literac-

³⁴    J. Cullcr Presupozycje i intertekstualność, s. 304.

³⁵    Ibidem, s. 300.

³⁶    R. Nycz Mimesis a Intertekstualność. O kliszy I zjawiskach pokrewnych. Referat wygłoszony na konferencji IBL-owskiej 6 X 1987. Nie dysponując jego wersją napisaną, nie mogę z tym ujęciem szerzej polemizować.

³⁷    Por. J. Cullcr Konwencja l oswojenie. Przcł. I. Sieradzki, w: Znak, styl, konwencja. Wybrał i wstępem opatrzył M. Głowiński, Warszawa 1977, s. 160-161.

kiego względem rzeczywistości pozaliterackięj, raczej tylko z jednej strony ją komplikuje, z drugiej - pogłębia. Po pierwsze - o interesującą problematykę mimetyzmu formalnego, odgrywającego w tej reprezentatywności także określoną rolę. Po wtóre zaś - przywołując teksty będące względem analizowanego hipotekstami, ale przecież też realizujące najczęściej jakiś model reprezentatywności (zwłaszcza gdy są to hipoteksty związane z powieścią realistyczną) - każe pamiętać również o ich reprezentatywności, nie przeszkadzającej „własnej” reprezentatywności analizowanego tekstu, lecz ją wzbogacającej. Inaczej mówiąc — reprezentatywość jest realizowana zarówno przez mimelyzm formalny, jak przez zjawiska istniejące na różnych poziomach realistycznej powieści, a to, że wiele spośród nich odsyła nas także do tekstów związanych z konkretnym utworem na zasadzie intertekstualności, nie tyle tej intertekstualności zaprzecza, ile każe ją rozpatrywać bardziej wnikliwie i także z punktu widzenia tych tekstów. Lalka więc mówi o problemach Polaków, współczesnych Prusowi i przedstawia warunki ich życia, ale analiza tego mówienia i przedstawiania domaga się także - ze względu na intertekstualne związki utworu - zainteresowania się tymi typami reprezentatywności, które pojawiają się w utworach będących względem niej hipotekstami, zwłaszcza zaś w XIX-wiecznej powieści europejskiej, w twórczości Balzaka, Dickensa czy Jókaia.