Obraz4 (29)

chamiama określonej partii procesów psychicznych w kontakcie empatycznym. Wydaje się, że kontaktowi empatycznemu sprzyjają warunki „kameralne”, to jest cisza, łagodne oświetlenie, dystans typu intymnego lub co najmniej indywidualnego, brak nacisku percepcyjnego ze strony innych ludzi. Takie warunki sprzyjają aktywnej i długotrwałej koncentracji na partnerze. Wśród warunków wewnętrznych (czyli predyspozycji) prowadzących do przeżycia empatycznego dużą wagę przywiązuje się do określonego typu orientacji społecznej, tworzonej głównie przez motywację i zainteresowania, posiadanie doświadczeń bycia traktowanym w sposób empatyczny, brak negatywnych nastawień do partnera, uznawanie jego atrakcyjności, akceptacja partnera. Zdaniem Reykowskiego „zachowania społeczne mogą być uruchamiane przez mechanizmy prostsze, dla uruchomienia których nie jest konieczne przetwarzanie większego zakresu informacji przez sieć poznawczą. Nawet wtedy, gdy zdolność dostrzegania konsekwencji jest wysoce ograniczona, mogą pojawiać się reakcje o charakterze empatycznym” (Reykowski, 1979). Nie można natomiast tak jednoznacznych wniosków wyciągnąć z dotychczasowych przeprowadzonych badań nad związkami empatii poznawczej z zachowaniem.

Pełna gama zachowań obejmuje oprócz zachowań pomocnych, współpracy, współdziałania, podniesienia poziomu akceptacji także zachowania wstrzymujące się od pomocy, aż po zachowania niekorzystne lub wręcz szkodliwe dla partnera. „Empatia, jak i inteligencja mogą być wykorzystane dla celów antyspołecznych, np. dezintegracji grupy, dla podporządkowania sobie innego człowieka” (Płewicka, 1982). Także Reykowski wskazuje na ograniczoną rolę empatii poznawczej jako mechanizmu zachowań prospołecznych (Reykowski, 1979), co znaczy, że nie można pomijać dodatkowych czynników wpływająch na zmiany zachowania jednostki pomimo określonego, pożądanego poziomu empatii poznawczej. Wydaje się zatem, że wartość empatii jako prcdykato-ra zachowań zależy od jej jakości, tę z kolei wyznacza udział i

proporcje dwu składowych empatii: komponentu emocjonalnego i poznawczego. Potwierdzenie takiego stanowiska można znaleźć także w badaniach nad przebiegiem procesu efektywnej psychoterapii, wychowania czy nad motywacjami do wykonywania zawodu o charakterze pomocnym na rzecz innych ludzi.

Holistyczny model empatii

Mimo stuletniej historii badań nad empatią dotychczas nie zbudowano spójnej, jednoznacznej i wyczerpującej definicji lego pojęcia. Teoretyczne koncepcje psychologiczne posługują się więc różnorodnymi teoretycznymi i operacyjnymi definicjami pojęcia empatii. Psychoanaliza, a szczególnie psychologia ego podkreśla znaczenie komponentów empatii, to jest: współodczuwania i rozumienia stanu emocjonalnego drugiej^ .osoby w trakcie chwilowej identyfikacji. Taka wrażliwość emocjonalna w stosunku do innej osoby uważana jest za istotny czynnik tworzenia dojrzałych relacji międzyludzkich. Umiejętność nawiązywania prawdziwie empatycznych związków jest świadectwem psychicznej dojrzałości, umożliwiającej rozwój przywiązania oraz odnoszenie się z szacunkiem do innych osób bez obawy o zachowanie poczucia własnej tożsa^ mości. Z punktu widzenia psychologu poznawczej empatia jest utożsamiana z umiejętnością przyjmowania innej osoby oraz_ jej punktu widzenia. Umiejętności te stanowią podstawę dla procesu rozumienia uczuć drugiej osoby, jej sytuacji życiowej _oraz umożliwiają przewidywanie jej przyszłych zachowań. Podejście poznawcze jest blisko związane z psychologią uczenia się oraz teorią ról. Odgrywanie ról oraz trening w zakresie umiejętności werbalnego opisywania stanów emocjonalnych odgrywają ważną rolę w procesie kształtowania umiejętności empatycznych. Humanistyczne podejście do zjawiska empatii, wywodzące się z psychologii klinicznej, podkreśla znaczenie umiejętności obserwowania świata z punktu widzenia pacjenta oraz umiejętności przekazywania informacji zwrotnej pacjentowi na temat jego własnych problemów i sytuacji

1 67