Obraz�3

Podstawy dydaktyki ogólnej

cych procesu, zależności i prawidłowości¹ nauczania-uczenia się oraz sposobów kształtowania tego procesu przez człowieka. Dydaktyka dostarcza wiedzy o stanie rzeczy istniejącym w obrębie przedmiotu jej badań, analizuje zależności warunkujące przebieg i wyniki naucza-nia-uczenia się oraz formułuje na tej podstawie odpowiednie prawidłowości, a ponadto wskazuje metody, formy organizacyjne i środki pomocne w wywoływaniu zamierzonych zmian u uczniów. Dzięki temu spełnia ona funkcje zarówno teoretyczną, głównie o charakterze diagnostycznym i prognostycznym, jak i praktyczną, instrumentalną. W tym rozumieniu dydaktyka jest jedną z nauk pedagogicznych, które zajmują się wy chowaniem, tzn. zamierzonymi i świadomie podejmowanymi czynnościami mającymi na celu ukształtowanie osobowości wychowanka według społecznie akceptowanego wzoru, czyli ideału wychowawczego.

To określenie dydaktyki przyjmujemy za punkt wyjścia do dalszych rozważań, w których toku zostanie ono uzupełnione nowymi elementami i skonkretyzowane.

2. Dydaktyka ogólna a dydaktyki szczegółowe

Dydaktyka jako nauka o nauczaniu i uczeniu się obejmuje swoimi badaniami wszystkie przedmioty i szczeble pracy szkolnej. Dlatego nazywamy ją dydaktyką ogólną lub ogólną teorią nauczania i uczenia się. Na ów ogólny charakter dydaktyki zwracał już uwagę Jan Amos Komeński, czemu dał wyraz w tytule swojego dzieła wydanego w 1657 roku, określając dydaktykę jako „uniwersalną sztukę nauczania”. Niekiedy można się również spotkać z poglądem, że dydaktyka ogólna, ujmowana jako ogólna teoria nauczania-uczenia się, nie ma racji bytu, ponieważ nie istnieje nauczanie czy uczenie się w ogóle, lecz tylko nauczanie i uczenie się takiego lub innego przedmiotu (Geissler, 1981, s. 14 i nast.).

Nie jest to pogląd słuszny. Chociaż bowiem nauczanie-uczenie się — zwłaszcza realizowane w szkole — jest zróżnicowane na przedmioty, to jednak bez względu na to, o jaki przedmiot chodzi, zawsze jest podporządkowane określonym celom, zawiera mniej lub bardziej adekwatną do tych celów treść, a także jest realizowane za pomocą takich lub innych metod, form organizacyjnych i środków. Dydaktyka ogólna analizuje te składniki w sposób „ponadprzedmiotowy”, formułując na tej podstawie określone zasady i reguły nauczania-uczenia się, np. zasadę aktywizowania uczniów podczas zajęć na lekcjach różnych przedmiotów. Dydaktyki szczegółowe postępują wprawdzie podobnie, ale zakres formułowanych przez nie zasad i reguł nauczania-uczenia się jest znacznie węższy, bo ogranicza się — z wyjątkiem medotyki nauczania początkowego oraz metodyki studiów wyższych określonego typu — do jednego tylko przedmiotu. Tak więc, żeby pozostać przy wzmiankowanej wyżej zasadzie aktywizowania uczniów na lekcji, inne reguły postępowania dydaktycznego — jako pochodne tej zasady — formułuje dydaktyka szczegółowa historii, a zgoła inne metodyka fizyki czy zajęć praktyczno-technicznych.

Oprócz tak usytuowanych dydaktyk szczegółowych (Fachdidaktiken), dzięki którym nauczyciele mogą skutecznie kształcić powierzonych ich pieczy uczniów, wyróżnia się także dydaktykę naukową (Wissenschafts-didaktik) oraz dydaktykę szkoły wyższej (Hochschuldidaktik). Pierwsza umożliwia porozumiewanie się pracowników nauki między sobą, a druga ułatwia tym pracownikom kontakt ze studentami (Geissler, 1981, s. 15).

Oprócz dydaktyki ogólnej istnieją również dydaktyki szczegółowe, czyli tzw. metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Są one teoriami nauczania i uczenia się takich lub innych przedmiotów na określonych szczeblach nauczania. Przykładowo: dydaktyka (metodyka nauczania) matematyki jest teorią nauczania i uczenia się tego właśnie przedmiotu, przy czym może ona odnosić się do nauczania matematyki w szkole podstawowej, średniej lub wyższej. Podobnie metodyki nauczania (dydaktyki szczegółowe) biologii, geografii, języka polskiego itp. są teoriami nauczania i uczenia się tych przedmiotów w zakresie różnych szczebli nauki szkolnej.

Jedynie metodyka nauczania początkowego wywodzi swą nazwę nie od przedmiotu szkolnego, lecz od szczebla pracy dydaktycznej, tzn. klas I-III szkoły podstawowej w naszym systemie szkolnym oraz w niektórych systemach zagranicznych. Składa się ona z dydaktyk różnych przedmiotów realizowanych na szczeblu nauczania początkowego, takich jak: język polski, matematyka, wiadomości o przyrodzie, geografia, wychowanie plastyczne, wychowanie muzyczne, zajęcia praktyczno-tech-

Prawidłowości są obiektywnymi i stale powtarzającymi się związkami lub relacjami cech i zdarzeń (stanów rzeczy, zjawisk i procesów) zachodzących w rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub psychicznej. Mogą one mieć charakter bądź deterministyczny, bądź statystyczny (stochastyczny). W pierwszym wypadku odnoszą się do stałego, bezwyjątkowego następstwa lub współwystępowania danych składników rzeczywistości, w drugim zaś owo następstwo lub współwystępowanie zachodzi tylko przy masowym powtarzaniu się stanów rzeczy, zjawisk, wydarzeń lub procesów, gdy — w myśl prawa wielkich liczb — kompensują się skutki związków przypadkowych, ubocznych, a decydujące znaczenie mają związki istotne, stale się powtarzające.