Obraz�7

20 Podstawy dydaktyki ogólnej

planowym i bezpośrednim kierowaniem procesem uczenia się. W tym drugim przypadku proces uczenia się jest ściśle związany z procesem nauczania przez stosunkowo długi okres, niekiedy nawet wieloletni. Z tego też względu — na co zwracaliśmy już uwagę — oba te procesy określany niekiedy wspólną nazwą i mówimy o procesie naucza-nia-uczenia się.

W procesie tym występują obok siebie i tworzą zwartą, jednolitą całość nie tylko .Czynności uczenia, tj. stwarzania warunków sprzyjających opanowaniu przez uczniów określonego zasobu wiadomości, umiejętności i nawyków, lecz również elementy kontroli, dzięki której warunki te mogą być racjonalnie wykorzystywane. Nauczyciel bowiem, opierając się na bezpośredniej obserwacji przebiegu pracy uczniów oraz na ocenie jej rezultatów, może tę pracę odpowiednio modyfikować za pomocą poleceń, pytań naprowadzających, stosownych dygresji itp. Możemy więc powiedzieć, że na proces nauczania-uczenia się składają się po pierwsze — czynności uczenia się oraz po drugie—czynności nauczania, tzn. uczenia wraz z towarzyszącą mu kontrolą oraz podejmowanymi w jej następstwie zabiegami korektywnymi. Zabiegi te mają na celu zapobieganie błędom mogącym wystąpić w procesie poznawania rzeczywistości lub ich likwidowanie.

Kierowany w ten sposób proces uczenia się zapewnia na ogół lepsze wyniki niż samo tylko uczenie pozbawione systematycznej, bezpośredniej kontroli ze strony nauczyciela. Wprawdzie uczeń korzystający wyłącznie z podręcznika czyni to również w sposób kierowany — w tym przypadku kierowany jest pośrednio przez autora książki — ale przebieg i wyniki jego pracy nie są przedmiotem bezpośredniej, na bieżąco i systematycznie dokonywanej kontroli. Może więc on, nie uświadamiając sobie tego, popełniać błędy, które utrudniają mu dalszą pracę, a nawet uniemożliwiają osiągnięcie zamierzonego celu. Dlatego też szkoły korespondencyjne, w których czynności uczenia zdecydowanie przeważają nad czynnościami nauczania, tworzy się głównie dla ludzi dorosłych¹, dysponujących rozwiniętą już umiejętnością samokontroli.

Jeżeli nauczanie, tzn. organizowanie uczenia i kierowanie uczeniem się uczniów, ma doprowadzić do pożądanych wyników, nauczyciel musi dobrze zdawać sobie sprawę, na czym polega jego kierownicza rola w tym procesie. Nie powinien on zwłaszcza utożsamiać kierowania z żądaniem ślepego posłuszeństwa i uległości ze strony uczniów. Musi natomiast starać się wniknąć w ich psychikę, być dla nich życzliwy i przyjacielski, okazywać im cierpliwość i dobroć, a także umieć kontrolować samego siebie, sprawdzać, czy motywy wewnętrzne, skłaniające go do pewnych zachowań i postaw, są obiektywne, czy u ich podłoża nie tkwią jakieś urazy, irytacja lub przemęczenie (por. Mysłakowski, 1970, s. 20; Enzyklopadie Erziehungswissenschaft, 1989, s. 68)

Nauczanie jest procesem niezwykle złożonym. Świadczy o tym chociażby dialektyczna sprzeczność — będąca w rzeczywistości źródłem postępu dydaktycznego — między dążeniem do zapewnienia nauczycielowi kierowniczej roli w tym procesie a równoczesnym zachowaniem pełnej samodzielności myślenia i działania uczniów. Świadczy o tym również fakt, że w nauczaniu prawie zawsze dochodzą do głosu akcenty wychowawcze, że jest ono determinowane przez cele, treść, osobowość nauczyciela, zasób wiedzy wyjściowej uczniów, materialno-techniczne wyposażenie szkoły i wiele innych czynników. O złożoności procesu nauczania świadczy wreszcie to, że występuje ono w formie różnych czynności, jak pokaz, działalność praktyczna itp., znacznie skraca czas uczenia się naturalnego, opartego na poznaniu bezpośrednim; spełnia wiele funkcji, np. przygotowuje do opanowania nowego materiału, porządkuje ów materiał, pogłębia go i utrwala; ma charakter propedeu-tyczny lub naukowy, systematyczny lub egzemplaryczny, przedmiotowy lub interdyscyplinarny itp. Wszystko to sprawia, że nauczanie stanowi podstawowy proces zinstytucjonalizowanego oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego na dzieci, młodzież i dorosłych, mający ogromne znaczenie zarówno dla rozwoju każdej jednostki, jak i całego społeczeń-

zasady ustawiczności poczynań edukacyjnych. Rzecznicy tej zasady dowodzą, iż edukacja nic zaczyna się z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole, ani też nie kończy się w momencie opuszczenia jej murów. W związku z tym kształcenie ustawiczne; odnosząc się głównie do ludzi dorosłych, nie ogranicza się jednak wyłącznie do nich, lecz obejmuje wszystkie etapy i rodzaje edukacji, a więc przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, a także formalną i nieformalną, kształcenie ogólne i zawodowe. W jego realizacji ogromną rolę spełniają różne instytucje i placówki oświatowo-wychowawcze, poczynając od szkoły, a kończąc na rodzinie, grupach równieśniczych. różnorakich organizacjach, zakładach pracy itd., łącznie z własną aktywnością poznawczą i kulturalną ludzi (por. Gross, 1982, s. 66 i nast.; Okoń, 1992, s. 104).