Obraz�0

26 Podstawy dydaktyki ogólnej

Oczywiście, procesy wychowania, kształcenia i nauczania nie są od siebie wyraźnie oddzielone. Wskutek tego zabiegom wychowawczym zawsze towarzyszą określone czynności z zakresu nauczania, a te z kolei bardzo często mają charakter kształcący i wychowawczy. W tej sytuacji dzięki nauczaniu i kształceniu wyzwalamy i rozwijamy nie tylko czynności umysłu, wzbogacając go przy tym o nowe treści, lecz również inspirujemy i uruchamiamy te siły, które sprawiają, iż życie intelektualne człowieka staje się intensywne i dynamiczne, wszechstronne i świadome. Do rzędu wspomnianych sił należy przede wszystkim aktywność społeczna i doświadczenie zdobywane w toku zespołowej i indywidualnej pracy, a ponadto działalność techniczna oraz kontakt ze sztuką.Nauczanie i kształcenie — w powiązaniu z odpowiednimi zabiegami wychowawczymi — formują więc całą osobowość człowieka, a nie tylko sprawność jego umysłu w przyswajaniu i stosowaniu wiedzy. „Sięgając bowiem do różnorakich stron życia ludzkiego, rozbudzają ciekawość i zdziwienie, wywołują zainteresowania i różnorakie zamierzenia, urabiają poglądy, przekonania i postawy, wskutek czego wytyczają określone kierunki postępowania oraz wskazują wyraźne zasady wyboru i decyzji na podstawie rzeczowej, przemyślanej argumentacji” (Suchodolski, 1979, s. 242 i nast)¹.

5. Metody badań dydaktycznych

Dydaktyka ogólna posługuje się nie jedną, lecz wieloma różnymi metodami w celu odkrywania istotnych zjawisk związanych bezpośrednio lub pośrednio z przedmiotem jej badań, tzn. z analizą systemów dydaktycznych, z celami, treścią, procesem, zasadami, metodami, formami organizacyjnymi oraz środkami nauczania-uczenia się. Zjawiska te dydaktyka systematyzuje, porównuje i analizuje, aby następnie móc precyzować zachodzące między nimi zależności ilościowe i jakościowe.

Dzięki temu ustala ona i opisuje obiektywne, stale powtarzające się związki lub relacje pomiędzy cechami i zdarzeniami (stanami rzeczy, procesami) zachodzącymi w rzeczywistości. Związki te i zależności mają charakter bądź przyczynowo-skutkowy, bądź strukturalny, bądź też funkcjonalny.

Związki przyczynowo-skutkowe zachodzą np. między określonym zespołem zabiegów dydaktycznych nauczyciela (przyczyna) a zmianami, jakie dokonały się u uczniów (skutek) pod wpływem tych zabiegów. Z kolei związki strukturalne występują w tych przypadkach, kiedy jakieś dwa zjawiska (lub większa ich liczba) pojawiają się łącznie, tworząc względnie stałą strukturę. Ilustracją tego rodzaju prawidłowości jest chociażby zwiększony odsiew uczniów w tych klasach szkół średnich, w których wzrastają wskaźniki drugoroczno-ści. I wreszcie, związki funkcjonalne występują w sytuacjach, kiedy określonym zmianom pewnych cech badanych zmiennych odpowiadają w sposób regularny zmiany innych cech tych zmiennych. Zależnością tego typu jest np. spadek lub wzrost odsetka młodzieży pochodzenia chłopskiego na studiach wyższych proporcjonalnie do spadku lub wzrostu odsetka tej właśnie młodzieży w liceach ogólnokształcących.

W badaniach dydaktycznych czynności nauczania-uczenia się oraz warunki, w jakich one przebiegają, składają się najczęściej na tzw. zmienną niezależną (lub zmienne niezależne), podczas gdy rezultaty, do których te czynności prowadzą, są zwykle zmiennymi zależnymi.

Do badania zjawisk dydaktycznych, w wyniku którego wykrywa się i następnie ustala określone prawidłowości oraz normy pracy pedagogicznej nauczyciela, służą następujące metody: obserwacja, eksperyment pedagogiczny, wywiad, ankieta, analiza dokumentów pedagogicznych oraz analiza statystyczna. Badając różnorodne zjawiska za pomocą tych metod, dydaktyk posługuje się takimi narzędziami badawczymi, jak: arkusz obserwacji, testy psychologiczne i dydaktyczne, kwestionariusz wywiadu, kwestionariusz ankiety, skale postaw.

Istotą obserwacji jest zamierzone, planowe i systematyczne spostrzeganie zjawisk i procesów dydaktycznych w celu ujawnienia towarzyszących im zmian oraz stwierdzenia zachodzących między nimi związków. Obserwacja może być bezpośrednia lub pośrednia. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z planowym gromadzeniem spostrzeżeń przez osobę bezpośrednio obserwującą dany proces dydaktyczny w jego naturalnym przebiegu. Ponadto w sytuacji, gdy obserwator sam bierze udział w tym procesie, np. prowadzi klasę, mówimy o obserwacji uczestniczącej. Z kolei obserwacja pośrednia polega na celowym, sys-

W rozwoju dziejowym (...) ukształtowały się trzy zasadnicze formy wychowania: wychowanie naturalne, dokonujące się samorzutnie za sprawą społecznego uczestnictwa, wychowanie celowo organizowane wokół różnorodnych czynności społecznych i zawodowych, nie mających celów wychowawczych, oraz wychowanie organizowane celowo w specjalnie powołanych instytucjach (Suchodolski, 1979, s. 41). Oprócz tego celem wychowania jest pomoc ludziom w uczeniu się. Każdy jednak uczy się dzięki swoim własnym wysiłkom i doświadczeniom. Nauczyciel może zachęcić ucznia do nauki i pokierować jego doświadczeniami, na podstawie których uczy się on pewnych faktów, postaw czy umiejętności, jednakże nauczyciel nie może się ich nauczyć za niego, Każda jednostka musi uczyć się sama. (Skinner, 1979, s. 27).