Obraz�1

128 Podstawy dydaktyki ogólnej

8. Zasada operatywności wiedzy uczniów

Proces nauczania-uczenia się byłby jednostronny, gdyby zapewnia! uczniom tylko wiedzę bierną, tj. „umiejętność reprodukowania wiadomości lub nabywanie biegłości motorycznej w takich czynnościach, jak np. pisanie na maszynie lub niektóre czynności produkcyjne” (Tomaszewski, 1970, s. 113). Dlatego też dobrze jest, kiedy nauczyciel stwarza sytuacje wymagające od dzieci i młodzieży nie tylko przyswajania i odtwarzania wiadomości i umiejętności zalecanych przez program, lecz również, a nawet przede wszystkim, posługiwania się nimi w pracy szkolnej i pozaszkolnej. Uczniowie powinni zarazem wykorzystywać zdobytą wiedzę w sposób planowy i świadomy, a to wymaga od nich możliwie pełnej samodzielności myślenia i działania. Chcąc bowiem samodzielnie realizować określone zadania, muszą wykazywać inicjatywę i pomysłowość, posługiwać się posiadanymi wiadomościami w sytuacjach różnych od tych, w jakich je sobie przyswajali. Wtedy też, poszukując np. pomysłu rozwiązania jakiegoś problemu, zdobywają nowe wiadomości i umiejętności, dzięki którym uczą się „nie dla szkoły, lecz dla życia”. W wyniku takiego właśnie uczenia się opanowują wiedzę, którą — w przeciwieństwie do wiedzy „biernej” oraz przyswajanej w toku wyłącznego „uczenia się z książek” — będziemy nazywać wiedzą operatywną.

Wiedza operatywna spełnia w życiu współczesnego człowieka bardzo ważną rolę, toteż w nauczaniu trzeba stosować specjalne zabiegi, aby zapewnić ją uczniom różnych typów szkół i różnych szczebli nauczania. Z tego właśnie powodu zasada operatywności wiedzy uczniów należy do zasad najważniejszych.

Jakie reguły dydaktyczne z niej wynikają?

Mówiąc najogólniej, są to reguły akcentujące potrzebę wdrażania dzieci i młodzieży do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych. Wyjaśnijmy, że problem jest to trudność o charakterze teoretycznym lub praktycznym, której przezwyciężenie wymaga aktywnej, badawczej postawy ze strony uczącego się podmiotu i prowadzi do wzbogacenia posiadanej przezeń wiedzy. Dzięki właściwej realizacji tych reguł uczniowie poddają wszechstronnej analizie problem, z jakim się zetknęli, formułują na tej podstawie hipotezy jego rozwiązania, uzasadniają je w świetle posiadanej wiedzy, wybierając najlepszą, opracowują plan działania zgodny z wybraną hipotezą, wykonują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty.

Wymienione czynności określa się łącznie mianem nauczania problemowego. Ich punktem wyjścia jest praktyka (jako źródło wiedzy), od której uczeń przechodzi do formułowania uogólnień (myślenie abstrakcyjne), aby następnie sprawdzić je znowu w praktyce (jako kryterium prawdziwości wiedzy o święcie).

9. Zasada wiązania teorii z praktyką

Zasada wiązania teorii z praktyką służy przygotowaniu dzieci i młodzieży do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych, do przekształcania otaczającej rzeczywistości. Formy realizacji tej zasady w pracy dydaktyczno-wychowawczej mogą być rozmaite, gdyż w działalności poznawczej człowieka czynności praktyczne spełniają różnorakie funkcje. W szczególności funkcje te mogą się sprowadzać do łączenia teorii z praktyką i traktowania tego związku jako źródła wiedzy o świecie, jako kryteriom prawdziwości tej wiedzy, wreszcie jako zespołu działań historyczno-społecznych, jednostkowych i zbiorowych, pozwalających człowiekowi świadomie zmieniać rzeczywistość

Wymienione formy łączenia teorii z praktyką wystąpiły doić wyraźnie na lekcji fizyki zrealizowanej według zaleceń metodycznych opracowanych przez Konstantego Lecha (1971, s. 13 i nast.J.

Rys. 5. Przyrząd do demonstrowania zjawisk hydrostatycznych p — probówka obciążona przy otworze pierścieniem ołowianym G — wąż gumowy

A — cylinder szklany szczelnie zamknięty R — cylinder szklany otwarty

Nauczyciel, posługując się przyrządem przedstawionym na rys. 5. P°*tórzył z uczniami dział ,,Hydr ostałyka' * Sie poprzestał przy tym na formułowaniu wniosków z doświadczeń przeprowadzonych poprzednio, ^a*kc w czasie realizacji powtarzanego działu tematycznego, lecz wymagał.