Obraz�8

Podstawy dydaktyki ogólnej

stwa*. Jest to zarazem proces zazwyczaj bardzo długi, gdyż w wielu uprzemysłowionych krajach świata trwa w postaci tzw. obowiązku szkolnego 10, 11 a nawet 12 lat, przy czym coraz więcej młodzieży nie poprzestaje na realizacji tego obowiązku.

Kształcenie. Proces nauczania-uczenia się może prowadzić przede wszystkim, a niekiedy nawet wyłącznie, do opanowania przez uczniów tylko określonych wiadomości i umiejętności, ale może też wpływać w sposób istotny na ich wszechstronny rozwój. W pierwszym przypadku będzie to nauczanie „informujące i wdrażające”, np. wyuczenie kogoś języka obcego. Natomiast w drugim wypadku proces ten zmierza nie tylko do przekazania uczniom wiadomości z poszczególnych dziedzin wiedzy, do ukształtowania określonych umiejętności i nawyków, lecz również do rozwinięcia zainteresowań oraz zdolności poznawczych: myślenia, spostrzegania, uwagi, pamięci i wyobraźni. Ponadto celem tego procesu jest kształtowanie u uczniów określonych postaw, wdrożenie do systematycznego i samodzielnego zdobywania wiedzy, do indywidualnej oraz zespołowej działalności poznawczej, wpojenie wartościowych zasad postępowania, słowem — wszechstronny intelektualny rozwój dzieci, młodzieży i dorosłych, wielostronnie powiązany z rozwojem emocjonalnym i wolicjonalnym.

Tak rozumiany proces „nauczania kształcącego”-^ albo też po prostu proces kształcenia — wyznacza „kierunek zarówno udzielaniu wiadomości i umiejętności, jak i ćwiczeniu umysłu” (Nawroczyński, 1961, s. 54). Dzięki temu możliwe jest ukształtowanie człowieka wyposażonego w wiedzę, która stanowi nie tylko dorobek jego pracy intelektualnej, lecz również wytyczną jego stosunku do rzeczywistości oraz drogowskaz postępowania. Proces ten obejmuje jednocześnie wszelkie świadome, planowe i systematyczne oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze na uczniów, zapewniające im wykształcenie ogólne lub zawodowe. ^{1 2}

Realizacji pierwszego z wymienionych zadań służy kształcenie ogólne, polegające na „zaznajamianiu uczniów z dorobkiem kultury nagromadzonym przez ludzkość, z wiedzą o przyrodzie i społeczeństwie, z najważniejszymi prawami rządzącymi rozwojem przyrody i życia społecznego, z zastosowaniem tych praw w różnych dziedzinach życia, jak również na kształtowaniu umiejętności posługiwania się tymi prawami w praktyce” (Okoń, 1987, s. 72). Końcowym rezultatem tego procesu jest wykształcenie ogólne, które powinno być „indywidualnie zorganizowanym i przeżytym przyswojeniem systemu wiedzy, a nie jego mechanicznym odbiciem (...), nie encyklopedyczną mozaiką różnych nauk, lecz ich przemyślanym doborem, niezbędnym dla zrozumienia całkoształtu życia” (Mysłakowski, 1970, s. 36; Suchodolski, Wojnar, 1990, s. 64 i nast.).

Kształcenie zawodowe jest natomiast procesem zmierzającym do przekazania uczniowi określonego zasobu wiedzy z danej specjalności

0 charakterze produkcyjnym, rolniczo-hodowlanym, usługowym itd. Podstawę tego procesu stanowi wykształcenie ogólne, a wynikiem jest wykształcenie zawodowe. Na wykształcenie to składają się: zdobyta przez uczniów wiedza oraz umiejętności specjalistyczne, które dzięki swym uzdolnieniom i zainteresowaniom mogą oni rozwijać, doskonalić i utrwalać w praktyce zawodowej.

Kształcenie, podobnie jak uczenie się, uczenie i nauczanie, może być organizowane i kierowane bezpośrednio lub pośrednio. W toku kształcenia kierowanego bezpośrednio osobą kierującą jest nauczyciel, który czuwa nad realizacją założonych celów kształcenia i współpracuje w tym zakresie z innymi nauczycielami, rodzicami uczniów, organizacjami dziecięcymi i młodzieżowymi itd. W trakcie kształcenia kierowanego pośrednio sterującą rolę pełni autor podręcznika, książki popularnonaukowej, skryptu, artykułu, audycji radiowej, programu telewizyjnego, filmu oświatowego i innych źródeł wiedzy, z których uczeń korzysta w swej samodzielnej pracy nad poznawaniem otaczającego go świata

1 wzbogaceniem przez to własnej osobowości. Tego typu uczenie się jest

^nazywane samokształceniemTObejmuje ono własny wysiłek uczącego się, podmiotu, nie podlegający kontroli zewnętrznej i organizowany przeważ- ²nie na podstawie samodzielnie opracowanego programu. Dlatego teżj .zasadniczym warunkiem skuteczności samokształcenia jest systematycz-na~rmtnkontrola i .samoocena.______

W przeciwieństwie do uczenia się, uczenia i nauczania, które mogą mieć charakter czynności okazjonalnych, jednorazowych i przypadkowych, kształcenie zawsze jest procesem planowym, systematycznym i zamierzonym, realizacja bowiem celów w procesie kształcenia wymaga planowego, systematycznego i długotrwałego wysiłku. Bez takiego

* Nauczanie jest zazwyczaj podwójnie zorientowane: na cel, do którego osiągnięcia zmierza, oraz na rodzaj uczenia się (pamięciowe opanowywanie wiadomości, nabywanie umiejętności, kształtowanie określonych postaw i przekonań itp.), jego sposób, uczenie się metodą prób i błędów, poprzez rozwiązywanie problemów, przez naśladownictwo itd.)

warunki (wiek uczniów, ich motywy uczenia się, rodzaj i poziom zdolności i tp.).

O jego przebiegu, atrakcyjności dla uczniów i wynikach decyduje wiele czynników, a więc cel, treść, organizacja, tok indukcyjny lub dedukcyjny, osobowość nauczyciela, stosowane metody i środki, poziom wiedzy wyjściowej uczniów, respektowanie lub nierespck-towanic przez nauczyciela, określonych zasad nauczania, np. zasady przystępności, indywidualizacji tempa uczenia się, przestrzeganie zaleceń higieny szkolnej oraz higieny pracy umysłowej itd.