Obraz�9

$4    Podstawy dydaktyki ogólnej

nych szczegółów i zapewnić uczniom warunki, które będą sprzyjały zarówno poznawaniu, jak i rozumieniu rzeczywistości.

*    Materiał zawarty w programach nauczania powinien być tak dobrany, aby nauczyciele mogli indywidualizować pracę dydaktycz-m>wychowaw'czą stosownie do zainteresowań i zdolności uczniów. W tym celu. obok wymagań minimalnych, opracowanych z myślą

0    uczniach najsłabszych, programy powinny także zawierać wymagania dostosowane do poziomu uczniów' przeciętnych i bardzo zdolnych. Zapewniając warunki sprzyjające realizacji tak ujmowanego indywidualizowania treści oraz właściwego tempa uczenia się w obrębie przedmiotów obowiązkowych dla w^rszystkich uczniów, program nauczania powinien również umożliwiać rozwój zdolności i talentów dzieci i młodzieży w tych zakresach, które niejako wykraczają poza jego ramy. Dodatkowe, fakultatywne zajęcia dla uczniów wybitnie zdolnych musiałyby wiec stanowić ważny element nowych programów, i to nie tylko w szkole średniej, lecz również w szkole podstawowej.

*    Treści nauczania tzw. przedmiotów’ pokrewnych powinny być ze sobą skorelowane zarówno w obrębie poszczególnych działów, jak

1    pojedynczych tematów. Ma to doniosłe znaczenie przede wszystkim w nauczaniu propedeutycznym, w którym wiele tematów opracowuje się globalnie, eksponując równocześnie treści wchodzące w obręb poszczególnych przedmiotów.

*    Realizacja szeroko rozumianego postulatu przygotowania uczniów do żyda wymaga uwzględnienia w programach nauczania zespołu problemów dotyczących preorientacji szkolnej i zawodowej, tzn. ułatwienia młodzieży' racjonalnego wyboru kierunku dalszej nauki lub zawodu. W wyższych klasach szkoły podstawowej oraz w szkolnictwie średnim wymaga to także pozostawienia nauczycielowi pewnej swobody w doborze treści aktualnych, związanych z najnowszymi zdobyczami nauki i techniki oraz wydarzeniami społeczno-politycznymi.

*    Treści kształcenia powinny się odznaczać walorami wychowawczymi. Postulat len wynika m.in. z podstawowej tezy dydaktyki współczesnej, iż proces kształcenia nie polega jedynie na przekazywaniu uczniom wiedzy, lecz na wszechstronnym rozwijaniu ich osobowości, np. poprzez racjonalne wiązanie teorii z praktyką.

*    Racjonalnie zbudowane programy nauczania, umożliwiając uczniom poznanie i rozumienie przeszłości i teraźniejszości, musza ich również wychowywać dla przyszłości, przygotowywać do życia w święcie ustawicznych przemian. Warunkiem osiągnięcia tego celu jest, bv budowano je nie tylko według założenia, co uczeń powinien umieć, lecz również stosownie do tego, kim choemy. aby był. Takie połączenie

przedmiotowego i podmiotowego kryterium doboru treści kształcenia pozwala mu poznać rzeczywistość przyrodniczą i społeczną oraz zrozumieć rządzące nią prawa, wzbogacić własne życie, a także rozwinąć siły duchowe (Suchodolski 1977; Suchodolski, Wojnar, 1990, s. 10 i nast.).

* Trudnego problemu przyrostu wiedzy, będącego następstwem tzw. eksplozji informacyjnej, nie można rozwiązać ani w drodze ustawicznego uzupełniania programów nowymi treściami, ani też poprzez dalsze wydłużanie okresu nauki szkolnej. Wiele danych wskazuje, że rozwiązania tego dylematu należy szukać w systematycznej aktualizacji materiału nauczania, połączonej z jego racjonalną selekcją, w koncentrowaniu się na treściach podstawowych, w intensyfikacji procesu nau-czania-uczenia się, wreszcie w wyrobieniu u uczniów umiejętności samodzielnego uczenia się (por. Kupisiewicz, 1994, s. 26 i nast.).

4. Plany i programy nauczania

Aprobowany przez społeczeństwo ideał wychowania oraz służące jego realizacji cele pracy dydaktyczno-wychowawczej, najnowsze osiągnięcia i tendencje rozwojowe nauki, prawidłowości rządzące przebiegiem nauczania-uczenia się oraz czas trwania i organizacja tego procesu, wreszcie respektowana przez władze oświatowe teoria doboru i układu treści kształcenia — oto czynniki determinujące ostateczny kształt planów i programów nauczania realizowanych w szkolnictwie ogólnokształcącym i zawodowym.

Plan nauczania dla danego typu szkoły, tzn. szkoły ogólnokształcącej lub zawodowej o określonej specjalności, obejmuje pełny rejestr realizowanych w niej przedmiotów, ich rozkład na poszczególne lata nauki, a także liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu zarówno w pełnym cyklu pracy szkoły, jak i w określonych klasach. Tego rodzaju plan stanowi podstawę do opracowania programów' nauczania poszczególnych przedmiotów.

W przeciwieństwie do planu, który zawiera tylko wykaz przedmiotów nauki szkolnej, program nauczania ustala, jakie wiadomości, umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz w jakiej kolejności uczniowie mają sobie przyswoić! ?

Na program nauczania składają się zazwyczaj:

uwagi wstępne, w których określa się cele nauczania danego przedmiotu;

materiał nauczania, obejmujący' podstawowe informacje, pojęcia, prawa, teorie i ważniejsze hipotezy, metody, techniki pracy, algorytmy.