Obraz�4

14 Podstawy dydaktyki ogólnej

niczne i wychowanie fizyczne. Podobnie, przedmiotem badań dydaktyki szkoły wyższej jest nauczanie i uczenie się (studiowanie) w różnego rodzaju szkołach wyższych.

Dydaktyka ogólna jest ściśle powiązana ze wszystkimi metodykami nauczania, z jednej bowiem strony opiera się na wynikach ich badań, z drugiej zaś formułuje uogólnienia, które są podstawą teoretyczną wszystkich metodyk.

3. Przedmiot i zadania dydaktyki

Czynności nauczania-uczenia się mogą przebiegać w sposób systematyczny i być zamierzone, a mogą też mieć charakter przypadkowy, okazjonalny. Dydaktyka ogólna bada przede wszystkim naucza-nie-uczenie się systematyczne i zamierzone, organizowane planowo tak w szkole, jak i poza jej murami. Nauczanie-uczenie się może stanowić integralną część pracy dydaktycznej zinstytucjonalizowanej, realizowanej w szkołach, na różnego rodzaju kursach itp. Może też być związane w określony sposób z pracą szkolną, jak np. zajęcia domowe uczniów, bądź przybierać formę świadomego, mniej lub bardziej systematycznego samokształcenia. Wprawdzie w procesie samokształcenia nauczyciel nie kieruje bezpośrednio pracą ucznia, czyni to jednak często pośrednio, np. jako autor podręcznika, prelegent wygłaszający pogadankę radiową czy telewizyjną itp. Z tego powodu samokształcenie jest również jednym z elementów przedmiotu badań dydaktyki.

Sumując, możemy powiedzieć, że dydaktyka ogólna zajmuje się analizą wszelkiego uczenia się i nauczania organizowanego w sposób świadomy, systematyczny i planowy, inaczej — analizą wszystkich czynności składających się na proces nauczania-uczenia się. Przez proces rozumiemy tutaj zbiór powiązanych ze sobą czynności uczniów i nauczyciela, warunkujących się wzajemnie i podporządkowanych realizacji wspólnego celu Jakim jest wywołanie u dzieci, młodzieży lub osób dorosłych pewnych zamierzonych i względnie trwałych zmian. Ponieważ jednak czynności ucznia i nauczyciela zawsze przebiegają w określonych warunkach oraz są nastawione na uzyskanie założonych wcześniej rezultatów, przeto—mówiąc ściślej — przedmiotem badań dydaktyki ogólnej jest nie tylko sam proces nauczania-uczenia się, lecz również warunki niezbędne do jego wystąpienia (treść, organizacja, środki itp.), a także różnorakie, względnie trwałe wyniki i skutki tych czynności.

Po tych wyjaśnieniach możemy przyjąć, że przedmiotem badań dydaktyki ogólnej jest proces nauczania-uczenia się, łącznie z czynnikami, które go wywołują, warunkami, w jakich przebiega, a także rezultatami, do których prowadzi.

Analizą tak rozumianego procesu nauczania-uczenia się zajmują się również dydaktyki szczegółowe, przy czym każda z nich—z wyjątkiem metodyki nauczania początkowego i dydaktyki szkoły wyższej — obejmuje jeden tylko przedmiot nauki szkolnej i pozaszkolnej, w tym także samokształcenie.

Wiadomo, że w toku realizacji każdego świadomie i planowo organizowanego procesu, a więc i procesu nauczania-uczenia się, zawsze zmierzamy do osiągnięcia określonego celu. Ponadto w procesie tym występują pewne treści, metody, formy organizacyjne i środki. Dlatego też analizę i opis tych właśnie czynników, podobnie jak wykrywanie prawidłowości charakterystycznych dla procesu nauczania-uczenia się oraz ustalanie opartych na nich norm postępowania, zalicza się do głównych zadań dydaktyki ogólnej. Niektóre z tych zadań dydaktyka rozwiązuje sama, natomiast przy rozwiązywaniu pozostałych korzysta z pomocy innych nauk, przede wszystkim psychologii, socjologii, logiki i filozofii.

Wiele zadań dotyczących celów, treści, zasad, metod, form organizacyjnych oraz środków realizacji procesu nauczania-uczenia się rozwiązują także dydaktyki szczegółowe. Czynią to jednak wyłącznie w odniesieniu do poszczególnych przedmiotów i dlatego prawidłowości oraz normy postępowania wykrywane i formułowane przez te nauki są mniej ogólne od tych, które ujawnia i ustala dydaktyka ogólna.

Ponadto dydaktyka ogólna zajmuje się analizą i opisem systemów dydaktycznych, charakterystycznych dla szkolnictwa różnych krajów, a dydaktyki szczegółowe — analizą i opisem systemów nauczania poszczególnych przedmiotów.

Oprócz scharakteryzowanych wyżej zadań teoretycznych, dydaktyka ogólna spełnia również doniosłe zadania praktyczne. Polegają one głównie na wskazywaniu czynności, które — wykonywane przez nauczyciela w określonych warunkach i za pomocą dostępnych mu środków — mogą prowadzić do przewidywanych i zarazem pożądanych wyników nauczania-uczenia się. Jest przy tym rzeczą istotną, aby owym wskazówkom czy zaleceniom nadawać postać nie tyle recept pozbawionych argumentacji (np. „Nauczyciel powinien zaznajamiać uczniów z celami i zadaniami lekcji”), co raczej reguł postępowania uzasadnionych istotnymi względami psychologicznymi, pedagogicznymi, prakseologicz-nymi itd. (np. „Dobrze jest, kiedy nauczyciel zaznajamia uczniów z celami i zadaniami lekcji, ponieważ czynność ta, właściwie wykonana, wywołuje u uczniów zainteresowanie tematem lekcji, pobudza uwagę, ukazuje im konkretne perspektywy poznawcze, słowem — motywuje do pracy. To zaś wpływa korzystnie na jej wyniki").