Obraz�1

18$ Podstawy dydaktyki ogólnej

stosownie do miejsca pracy uczniów zwykło się dzielić te formy na zajęcia szkolne/nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itd.) oraz pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w- zakładach produkcyjnych Ttp.) — patrz rysunek 12.

ZAJĘCIA DYDAKTYCZNE UCZNIÓW

produkcyjne    produkcyjnych,

usługowych itp.

Rys. 12. Podział form organizacyjnych nauczania ze względu na miejsce pracy uczniów

I wreszcie z punktu widzenia, czasu _pracy dzieci i młodzieży można mówić o zajęciach lekcyjnych i pozalekcyjnych. Pierwsze odbywają się na lekcjach — stąd pochodzi ich nazwa, drugie natomiast — w czasie nie objętym lekcjami. Zajęcia pozalekcyjne mogą być organizowane zarówno w szkole, np. w świetlicy, jak i poza jej murami, jako zajęcia pozaszkolne. Niekiedy pewne zajęcia pozaszkolne (wycieczki, praca produkcyjna uczniów w zakładzie przemysłowym itp.) organizuje się w czasie przeznaczonym na prowadzenie lekcji; z punktu widzenia omawianego tutaj kryterium podziału, tj. czasu uczenia się uczniów, należałoby więc je zaliczyć do zajęć „lekcyjnych”.

W niektórych pracach z zakresu dydaktyki ogólnej spotykamy także podział, zgodnie z którym do organizacyjnych form nauczania należą: lekcja, praca produkcyjna uczniów, różnorakie zajęcia praktyczne (praca biurowa, produkcyjna, pedagogiczna itp.), konsultacja, wycieczka i egzamin (por. Babing. Gapp. 1981, s. 18; Glóckel, 1990, s. 57 i nast.). Również w tym podziale mamy do czynienia ze swoistym „krzyżowaniem się” różnych kryteriów, z których jedne odnoszą się do czasu nauczania (lekcja), inne — do czynności wykonywanych przez uczniów w procesie nauczania-uczenia się (praca produkcyjna), a jeszcze inne — do czynności nauczyciela (konsultacja).

Ze względu na to krzyżowanie, wynikające z nierozłączności omówionych kryteriów klasyfikacji, zwłaszcza czasu i miejsca pracy uczniów.

przedmiotem dalszego opisu uczynimy formy najbardziej typowe dla naszego systemu szkolnego, a mianowicie:

*    nauczanie jednostkowe;

*    nauczanie zbiorowe, a w jego obrębie system lekcyjny, ściślej

—    klasowo-lekcyjny, laboratoryjno-lekcyjny i warsztatowo-lekcyjny:

-    * zajęcia pozalekcyjne i zarazem pozaszkolne, a mianowicie pracę domową ucznia i wycieczkę.

• 2/ Nauczanie jednostkowe

Jest to najstarsza forma organizacyjna procesu nauczania, znana już w starożytności. Polega ona na tym, źe uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredmej^pomocy nauczyciela. Przykładem bezpośrednich i zarazem jednostkowych kontaktów nauczyciela i ucznia są korepetycje, Z kolei itddiowanie podręcznika jest jedną z możliwych egzemplifikacji pomocy udzielanej uczniowi przez nauczyciela — jako autora — w sposób pośredni.

Niewątpliwą zaletą bezpośredniego nauczania jednostkowego jest to. że umożliwia ono pełną indywidualizację treści i tempa uczenia się. co z kolei pozwala na stałą i zarazem bardzo dokładną kontrolę zarówno przebiegu, jak i wyników pracy ucznia, jego każdego kroku na drodze prowadzącej od niewiedzy do wiedzy. Dzięki temu nauczyciel może również modyfikować własną czynności dydaktyczne i przystosowywać je do stale zmieniających się, ale zawsze przezeń kontrolowanych sytuacji. Efekty nauczania jednostkowego są na ogół bardzo wysokie, gdyż uczeń opanowuje określone wiadomości, umiejętności i nawyki w optymalnym dla siebie czasie i przy oszczędnym, stale kontrolowanym wydatkowaniu sil. Jest zrozumiałe, że warunkiem koniecznym uzyskania takich rezultatów są odpowiednie kwalifikacje pedagogiczne nauczyciela.

Oprócz wskazanych zalet, nauczanie jednostkow e ma również pewne Hraki. Przede wszystkim jest ono nieopłacalne z ekonomicznego punktu widzenia, a także wydatnie ogranicza społeczny zasięg pracy nauczy ciela. Ponadto, przy tego typu nauczaniu uczeń nie ma możliwości współdziałania z rówieśnikami w zakresie realizowanych przez szkołę zadań, wskutek czego nie wyrabia się u niego umiejętności pracy w zespole i dla zespołu. Tymczasem wiadomo, że ukształtowanie u wychowanka tych właśnie cech jest warunkiem jego wszechstronnego rozwoju, a zarazem stanowi przygotowanie do tych form pracy, których znaczenie stale wzrasta w naszych czasach.