Obraz (25)

1

88 gami, stoi zatem zadanie stworzenia takiej inscenizacji, która pozwoli uniknąć słabości ekspozycji dramatu Szekspira wskazanych przez Kolta.

Próbę nadania losom Leara tragicznego wymiaru podjął w swojej inscenizacji Giorgio Strchlcr. Szukając bardziej przekonywającej motywacji zachowania króla podczas ceremonii podziału ziem pomiędzy córki, Strehler na plan dalszy odsunął obłudę córek, uwypuklając przede wszystkim konflikt pomiędzy odchodzącym pokoleniem króla a żądną władzy młodzieżą. Reżyser opisał naturę konfliktu młodych ze starymi w założeniach inscenizacyjnych: „Starcami są Lear, Glostcr i Kent. Na krótko zjawia się też stary dzierżawca. Bardzo niewielu jest starych, wielu młodych i zachłannych. Myślę, żc taki układ sytuacji jest szalenie ważny. Wszystko jedno, czy uzyskany dzięki »naturalności«, czy dzięki »konwencji«. Dość na tym, żc pośród zwinnych, okrutnych i zachłannych zwierząt, którym »wypadnic żyć późnicj«, obydwaj starcy robią wrażenie dwóch mamutów. Poruszają się powoli, jakby pogrążeni w odrętwieniu. Straszna to wizja tej bezbronnej, wlokącej się po błocie starości. Dokoła nich młodzi chwytają się pazurami, spalają w gorących i chłodnych namiętnościach”²².

Uwagi Strehlcra zostały wprawdzie wyprowadzone ze znajomości całości tekstu dramatycznego, aby jednak przedstawienie zostało odebrane właściwe przez widzów, konflikt pokoleniowy powinien się ujawniać już na samym początku, w ekspozycji. Oto jak Strehler wyobrażał sobie pierwszą scenę tragedii na scenie teatralnej:

„Lear nakłada na siebie płaszcz. Potem światło - i oto mamy przed sobą »dwór króla Leara«. Wrażenie niemal przykre. Król zasiada pośrodku z koroną na głowic, ma na sobie długi, ciemnoczerwony płaszcz, którego fałdy giną za jego plecami. U boku króla inni, też w koronach, przepaskach bądź złoconych szlacheckich pierścieniach. Wszyscy są młodzi, mają długie włosy, wspaniale brody, nadzwyczajne fryzury, stoją w pozach niedbałych. Mężczyźni odziani są w ciemne, niemal błyszczące ubrania, obcisłe kaftany bez rękawów i wysokie buty; kobiety w płaszcze i szale z wymalowanymi haftami. Obok króla, który jest stary, biały i pomarszczony — inny starzec o jasnych oczach, prawic śmieszny; z przeciwnej strony trzeci starzec. Nikogo więcej.

Wrażenie izolacji, samotności ludzi starych. Wrażenie tymczasowości i fałszu dworu”²¹.

Zamierzony przez Strehlcra podział postaci tragedii na młodych i starych daje możliwość różnorodnych interpretacji. Samo bowiem wyróżnienie dwóch pozostający cli w opozycji grup, starych i młodych, nie dookreśla jednoznacznie tego, na którym z elementów powstałego układu powinna zogniskować się konceptualizacja odbiorców. W przedstawianej sytuacji istnieją trzy możliwości wyboru elementu, który - stając się uwypuklony - w zestawieniu z zresztą układu stanowi profil struktury poznawczej:

-    Koncentrując się na zachowaniu Leara, dostrzeżemy izolację starego, anachronicznego w swoim zachowaniu króla.

-    Przesuwając naszą uwagę na młodych, będziemy obserwować przejawy zachłanności młodego pokolenia.

-    Istnieje także możliwość wyróżnienia samej relacji, która zwraca uwagę przede wszystkim na konflikt, ukazując problem zmiany pokoleń.

Z komentarza Strehlera wynika, że wybrał trzecią z możliwości, zwracającą uwagę przede wszystkim na moment zmiany i związanych z nią konsekwencji. Zauważmy, żc bez dostrzeżenia anachroniczności zachowania króla i zachłanności młodzieży, pragnącej wprowadzić nowe reguły, w umysłach widzów nic pojawi się wyobrażenie

²²    G. Strehler, O teatr..., s. 284.

²³    Ibidem, s. 296-297.

konfliktu pokoleń. Tak więc w analizowanym przykładzie profil pojęcia stanowi „przemiana”, a „bazę”, czyli jego konieczne dopełnienie - anachroniczność Leara i zachłanność nowego pokolenia. Także w pierwszych dwóch propozycjach możliwej interpretacji oba elementy układu warunkują się wzajemnie. Niezrozumienie przez Leara nowych czasów ujawnia się w jego zamyśle, by usankcjonować swoją władzę za pomocą nicposiadająccgo mocy sprawczej rytuału. W nowym święcie decyduje siła i zdecydowanie, symbolizowane opiętymi na ciele postaci kaftanami, podkreślającymi siłę fizyczną, oraz niedbałymi pozami, wyrażającymi lekceważenie tradycji. Anachronizm Leara daje się dostrzec jedynie w kontekście lekceważącego i zachłannego zachowania młodzieży, określającego nową rzeczywistość.

Porównanie interpretacji, którą Strehler wyprowadza z lektury dramatu, z jego założeniami inscenizacyjnymi wykazuje zgodność, jakiej zresztą można się było spodziewać. Nie stanowi to jednak wystarczającej gwarancji, żc widzowie dojdą do identycznych wniosków interpretacyjnych, oglądając samą inscenizację. Studenci, z którymi prowadziłem zajęcia i oglądałem na wideo spektakl włoskiego reżysera, rzadko dostrzegali założony przez Strehlcra podział. Nawet wtedy, gdy wcześniej czytali założenia reżysera. Pewien wpływ miał na to z pewnością fakt, żc oglądali oni wersję wideo, która ze względu na jakość obrazu zacierała nieco wizualne różnice pomiędzy obiema grupami postaci. Nie chodzi jednak o ocenę, na ile inscenizacja osiągnęła przyjęte wcześniej cele, ale o zanalizowanie czynników, które wpływają na jej interpretację. Fakt oglądania spektaklu na ekranie telewizora należy zatem potraktować jako szczególne warunki jego odbioru. W swoich wypowiedziach studenci podkreślali przede wszystkim relacje wyznaczane przez trójczłonowy układ: Lear, Kordclia i jej siostry. Pozostała część dworu traktowana była jako kontekst towarzyszący jedynie zdarzeniom rozgrywającym się pomiędzy wymienionymi postaciami. Dwór postrzegany był więc jako tło rozgrywających się zdarzeń - choć znajdował się w polu widzenia, nic odgrywał istotnej roli w pojmowaniu konlliktów oraz zachowań czwórki głównych postaci dramatu. Studenci w swoich interpretacjach najczęściej przeciwstawiali uczciwą Kordelię kłamliwej Rcganic i Goncryli.

Przyczyn takiego odbioru przedstawianych zdarzeń można szukać przynajmniej w kilku różnych źródłach. Wydaje się więc, że pojawiający się często w baśniach układ: dobra córka - złe córki jest bardzo mocno utrwalony w naszej wyobraźni literackiej, a jeśli tak, to odwołanie się do niego w kontekście przedstawienia teatralnego staje się bardziej prawdopodobne od przywołania innego układu - w tym przypadku konfliktu pokoleniowego. Poza tym kostiumy książąt wzorowane były na modzie młodzieżowej Włoch lat sześćdziesiątych, która współczesnemu Polakowi może się wydawać niemal równie egzotyczna co kostium Leara. Tym samym zatarciu uległ kontrast pomiędzy współcześnie ubraną młodzieżą a anachronicznie wyglądającym otoczeniem króla. Jeszcze inna przyczyna tkwi w samej inscenizacji, w której różnica między wyglądem Kordclii a jej siostrami rzuca się mocno w oczy. Oto przykład opisu jednej ze studentek: „Dziewczyna (Kordelia) mówi, jest prawdziwa wobec ojca. W przeciwieństwie do sióstr, które mają natapirowanc czupryny, o jaskrawych barwach (j^cdna ~ białej, druga - rudej), jej długie włosy są proste, naturalne”. Podkreślanie kontrastu pomiędzy córkami Leara nic usuwa z pola widzenia samego króla. Zwróćmy uwagę, żc ich szczerość i nicszczcrość odnosi się do ojca, który staje się koniecznym dopełnieniem całości sensu, czyli używając terminologii Langackcra, bazą konccptualizacji.