P1010014 (16)

pweo/fc&Ce {i    »***- j

, \*e«-» &»&«-<,€ Vv,c.t*»a. i

96    Richard Sheppard

& Mosty⁷⁰]; opiewany w manifestach włoskiego futuryzmu dina-mismo universale; centralne miejsce zajmowane przez pojęcie Yerkehr [ruch] w Der Verschollene (1912) [Ameryka (1967)] Kafki⁷¹; odejście od składni opartej na rzeczowniku i zastąpienie jej składnią opartą na czasownikach nieprzechodnich lub zwrotnych w takich wierszach niemieckiego ekspresjonizmu, jak Ernsta Stadlera Fahrt iiber die Kolner Rheinbrucke bei Nacht [Nocna podróż przez most na Renie w Kolonii (1913)]; dynamiczny charakter pojęcia das Geistige pojawiającego się we wpływowej pracy Kandinsky’ego o abstrakcji pt Ober das Gestige in der Kunst; zadziwiający opis restauracji perskiej Lejeune w pierwszym wydaniu powieści Tarr (1914-15) Wyndhama Lewisa⁷²; poczucie dadaistów, że rzeczywistość jest anarchiczna i wielowymiarowo zmienna⁷³; pochwała ciągłej przemiany kluczowa dla Sonnette an Orpheus (1922) [Sonety do Orfeusza (1961)] Rilkego, szczególnie w 12. i 15. z części drugiej; płynne i pozaprzyczynowe przedstawienie miasta charakteryzujące powieści Der Mann ohne Eigenschąften (ok. 1924-42) [Człowiek bez właściwości (1971)] Roberta Musila, Ulisses (ok. 1915-21) [Ulisses (1969)] Joyce’a, Die Schlafwan-dler (1929-32) [Lunatycy (1997)] Brocha i Berlin Alexander-platz Dóblina - wszystko to przykłady ogólnego, choć zróżnicowanego poczucia, że rzeczywistość nie jest materialna, stała i regularnie uporządkowana, lecz raczej energetyczna, zmienna i chaotyczna. Tak rzecz podsumował Bali w wykładzie o Kan-

⁷⁰    Jean Arthur Rimbaud, Sezon w piekle. Iluminacje, przeł. A. Międzyrzecki, Kraków 1980,8.129.

⁷¹    Zob. Mark Anderson, „Kafka and New York: Notes on a Traveling Narrativeⁿ, w: Huyssen, Bathrick, op. cit, s. 142-61, szczególnie 142-3 oraz 156-7.

⁷²    Zob. Richard Sheppard, „Wyndham Lewis’s Tarr. An (Anti)VorticistNovel?" Journal ofEnglish and Germanie Philology, tom 88,1989, s. 510-30, szczególnie s. 515.

⁷ⁱ Por. Richard Sheppard, „What is Dada?”, Orbis Litterarum, tom 34, 1979, s. 175-207. Porównanie pojęć dynamizmu w futuryzmie i Dada można znaleźć w: Richard Sheppard, „Dada und Futunsmus”, w: Wolfgang Paulsen, Helmut G. Hermann (red.), Sinn aus Unsinn: Dada International, Beme—Mflnchen 1982, s. 29-70.

dinskym: „Die Welt zeigte sich ais ein blindes Ober- und gege-neinandcr entfesselter Kr&fte... Das Feste zerrann. Stein, Holz, Metali zerrannen” [„Świat odsłonił się jako ślepy, nieskrępowany przepływ sił, które nakładają i zderzają się ze sobą... Co było stałe, uległo rozpuszczeniu. Kamień, drewno, metal rozpłynęły się”] (s. 689 i 690).

Dalej: sporo istotnych tekstów modernistycznych stawia sobie jako problem centralny wtargnięcie „meta-świata” w „pośrednią strefę doświadczenia”; zburzenie pozornie bezpiecznego, zdroworozsądkowego świata mieszczańskiego przez moce pod- lub nieludzkie, kosmiczne lub, w najlepszym razie, nie poddające się zdrowemu rozsądkowi. Takie właśnie moce niszczące personifikuje postać Ubu u Jarry’ego, Lulu u Wede-kinda, Anastazja w powieści Tarr i Hermine w Der Steppenwolf (1922—27) [Wilk stepowy (1929)] Hermanna Hessego. Manifestują się także w żywiołowych, demonicznych siłach wdzie-rających się w literackie i wizualne dzieła ekspresjonizmu niemieckiego, jak też w obrazach rodem z koszmaru, które w sztuce surrealistycznej przepełniają i rozsadzają świat rzeczy codziennych. W tak istotnych tekstach modernistycznych, jak Josepha Conrada The Heart of Darkness (1898-9) [Jądro ciemności (1925)], Thomasa Manna Der Tod in Venedig oraz Der Zauberberg (1913-24) [Czarodziejska góra (1930)], Kafki Der Prozefi, D. H. Lawrence’a Women inLove (1913-20) [Zakochane kobiety (1986)], Forstera A Passage to India (1923) [W słońcu Indyj (1938)] oraz Jean-Paul Sartre’a La Nausee (1931—3) [Mdłości (1974)] (odmienne postaci centralne nagle odkrywają, że „realny” - tj. konwencjonalny - świat przedmiotów i relacji, w którym czuli się bezpiecznie zadomowieni, jest w istocie zdany na łaskę przenikających go sił żywiołów, nad którymi człowiek nie ma ostatecznej władzy, a jednocześnie musi sobie z nimi poradzić albo zostanie zniszczony? Poczucie, że konwencjonalna rzeczywistość otoczona jest i przeniknięta przez dynamiczny „metaświat” ucieleśnia się również w nadrealnym mieście wnikającym w ‘rzeczywisty’ Petersburg