P1070598

samych rezultatów, co zmiany teleologiczne mianowicie do ograniczenia wieloznaczności i do specjalizacji treści jednostek leksykalnych.

Ostatnio omówione przykłady — rzeczowniki typu gościniec, przestroga itp. — mogą nasunąć pewne zastrzeżenia ogólniejsze: czy dokonano w nich przeobrażenia, sprowadzające się do znacznej redukcji ich odcieni semantycznych, są rzeczywiście następstwem procesu leksykalizacji? Czy nie stanowią w stosunku do niej przebiegu równoległego, ale niezależnego'’ Wątpliwości takie może wywołać obserwacja innej, z pewnością nie mniej licznej grupy formacji, w których zaszły identyczne zmiany, choć ich znaczenie strukturalne i związki motywacyjne z podstawą nie straciły wyrazistości Odpis kojarzy się nadal z czasownikiem odpisać, a przecież liczba jego znaczeń uległa ograniczeniu, i to wyszedł z obiegu właśnie odcień nawiązujący do zasadniczej treści podstawy, mianowicie 'odpowiedź pisemna^{1 277}. Rzeczownik podanie, skonkretyzowane nomen ac-tionis od czasownika podać, o wyrazistym znaczeniu strukturalnym 'to, co zostało podane², u schyłku XIX w. zatracił większość swych odcieni semantycznych. Nie zachowały się np. do naszych czasów znaczenia: ‘informacja² („Kochańska ta figuruje dziś (...) pod nazwiskiem Sembrich — Kowalskiej. Podania tego nie jestem jednak pewien”. Jeż, WD 194), 'propozycja² (L), ‘założenie, hipoteza² („Jest wiele podań, których dowiedzenie gruntuje się na równości pewnych trójkątów”. Jak. Mat 1, 47, L), relacja² („Przedstawiła jej rzecz całą wedle podań pana Roberta”. Jeż, WD 194) itp. Straciły też żywotność niektóre skonkretyzowane treści rzeczownika posiedzenie: ‘towarzystwo² („Znajdowałem się w bardzo miłym posiedzeniu. Kompania była dobrana”. Mon. 64, 49, L) i ‘miejsce pracy, stanowisko² („Zdołał go nakłonić do porzucenia życia łotrowskiego, dał mu posiedzenie we wsi Rubaniu”. Wójc. Zar. III, 104, Dor.). W ostatnio wymienionej funkcji zastąpił go synonimiczny wyraz posada, który jednocześnie wyzbył się wszystkich swych dawnych znaczeń, żywotnych jeszcze u schyłku XIX w.: ‘położenie²⁷⁸, ‘siedziba’⁷⁹, ‘'podwalina, fundament’⁸⁰, zasady, przekonania^28ł, ‘pozycja (towarzyska)⁸² itp.

Rozwój semantyczny od polifunkcyjności do stabilizacji w bardzo nielicznych, związanych ze sobą znaczeniach można wyraziście ukazać na

przykładzie słowa pokład. Dwie współczesne jego treści: pomost na okręcie¹’ i 'warstwa, złoże geologiczne* stanowią zaledwie drobny wycinek jego dawnej rozbudowanej struktury semantycznej, obejmującej odcienie podporządkowane znaczeniu ogólnemu 'to, co położone’. Stosunkowo wcześnie zanikła czynnościowa treść wyrazu 'pokładanie (układanie)* (por. „Bruków pokładem wielki, bity gościniec torowały*’. Przyb. Milt. 63, L). natomiast odcienie skonkretyzowane przetrwały na ogół aż do początków XX w. Słownik Lindego rejestruje rzeczownik w następujących funkcjach: 'sterta, stos⁷", 'osad, ustoiny” ^M, 'pomost* ^8S, 'podkład, fundament’ ⁸³; "Zbiór⁷ — o kilku bardziej jeszcze wyspecjalizowanych odcieniach: 'skarb^{7 87}, 'zapas⁷ 88, "depozyt* ⁸⁷; 'położenie, usytuowanie* ⁹⁰ i wreszcie — zwykle w formie liczby mnogiej — "zwłoki* ⁹¹.

Wątpliwość zatem, o której była mowa wcześniej, nie jest bezpodstawna. Trudno jest istotnie w sposób ścisły odgraniczyć semantyczne następstw iei procesów leksykalizacyjnych od zmian innego już rodzaju: sprowadzających się do wyboru jednego spośród wielu równorzędnych, słabo zróżnicowanych i w gruncie rzeczy niezależnych od siebie nawzajem odcieni — jako znaczenia podstawowego wyrazu, wokół którego zaczną się teraz skupiać motywowane przez nie treści poboczne. RjProces ten, po raz pierwszy w językoznawstwie polskim opisany przez Witolda Doroszewskiego i nazwany przezeń „krystalizacją dominanty zna-" ćzeniowei”, stanowi jedną z najtypowszych form przejawiania się w ję-zyku tendencji teleologicznych⁹². Można go więc zaliczyć do kategorii ³

1

ⁿ „Byłbym natychmiast odpisał na jej list (...), ale nie wiedziałem, gdzie mam odpis zaadresować”. Słów. Listy II, ISO; „Posyłam list żywcem i o prędki nalegam odpis". Mick. Listy I, 149, Dor.

ⁿ „Miejsce wabiące ciekawych piękną posadą wśród lasu”. Balió. M. Polska II, 114, Dor.

** „Nad brzegami Wełtawy rozciągały się posady plemienia Czechów”. Smolka Szkice I, 8, Dor.

2

   „Kościół w Torcello (...) stoi na posadach dawnej bazyliki”. Krasz. Kartki 99, Dor.

" „Głównym zadaniem krytyki jest zbadanie założenia autora, czyli rozbiór posad, na jakich pisarz dzieło swoje opiera”. Dz. Lit. Lw. 57/1857, Dor.

*    „Posada jego w tym salonie jest mocniejsza od drugich”. Dzierzk. Pow. II, 325, Dor.

3

,;Isfa nikczemne uderzcie gromady, za jednym ciosem ścielcie na pokłady”. Chrośc. Luk. 215.

S „Wino przedtem mętne, staje się klarowne, wtenczas tworzy się pierwszy pokład . ..zwany lagier, z istot osiadających na dnie”. N. Pam. 5, 137. Ciekawa jest pewna uwaga normatywna w tym samym piśmie: „Słowo osad lepiej na pokład zamienić”. 320. Sam Linde dwukrotnie oznacza wyraz osad jako przestarzały. Wynika stąd wniosek, że rywalizacja obu synonimów przebiegała ze zmiennym szczęściem dla każdego z nich; ostatecznie jednak zwyciężył element jednoznaczny, a nie wie-lofunkcyjny pokład.

»?omosty, czyli pokłady z drzew”. Łęsk. 91.

⁸⁶ „Blacha leżąca na pokładzie z żywicy”. Schneid. 54.

„Bogactw Krezusa ani pokładów Midy nie pragnę’. Psalmod. 25.

W,„Do każdej sprawy rzecz bardzo potrzebna mieć pieniądze w pokładzie”. Modrz. Baz. 491.

» „Te bogactwa, o których rozumiany, jakoby nasze były, są tylko pokładem, który nam fortuna na niejaki czas do rąk złożyła”. Mon. 70, 209.

*• „Pokład gór, dolin mile rozmaity”. Przyb. Milt. 198.

•i „Życie położymy przy grobach, przy ołtarzach i pokładach drogich braci naszych”. Tward., WD 54.

•> A oto jak autor Języka T. T. Jeża charakteryzuje przebieg takich przeobrażeń: „(—) Istota zmiany dokonanej w znaczeniu wyrazu polega na tym, że wobec daw-niejszej wieloznaczności stwierdzamy dzisiaj niejako większą okrzepłość jednego znaczenia i zanik lub osłabienie znaczeń pobocznych (...). Wśród kilku odcieni znaczę -niowych wyrazów dokonany został historycznie bardziej zdecydowany wybór jednego , ^głównego, odcienie zaś pozostałe usunęły się niejako na peryferie świadomości lub w ogóle zaginęły (...). Prowadzi to do stabilizacji obrazu znaczeniowego wyrazu y-Inaczej — do uproszczenia jego struktury znaczeniowej” (s. 356—358).