P1080717

Ikar, występujący tylko w wierszu Franciszka Nowickiego Apoteoza, byłby pojedynczym H choć nawiązującym do pewnego archetypu H obrazem. Jeżeli jednak Ikar (także: skrzydła Ikarowe) występuje niemal u każdego poety przełomu antypozytywistycznego, to mamy tu niewątpliwie do czynienia z jakimś symbolem-k luczem. Istotnie, jest to doskonały odpowiednik postawy ówczesnej młodzieży: pełnej romantycznego zapału, a jednocześnie pozbawionej wiary w możliwość zwycięstwa („złamane skrzydła”).

Do omawianej przez nas epoki Młodej Polski przeszły właściwie już tylko „złamane skrzydła”; w innym wszakże kontekście i do kogo innego należące. Ikara zastępują ptaki.

I znowu: orzeł morski w wierszu Tetmajera pod tymże tytułem jest symbolicznym porównaniem • ilustrującym — między innymi, gdyż każdy symbol jest wieloznaczny — problem zależności artysty od społeczeństwa. Gdyby występował tylko w jednym wierszu, u jednego poety, mógłby dotyczyć sytuacji jednostkowej: sytuacji właśnie tego artysty. Wiemy jednak, że nie jest to obraz odosobniony; Baudelaire’owski albatros, wlokący swe skrzydła po ziemi, został już wciągnięty przez Moriera na listę symboli uniwersalnych. I dopiero liczne albatrosy, orły, orły morskie, nawet papugi (Stefan George), spętane, zamknięte w klatkach, wydane na pośmiewisko — powodują, że owe alegorie, porównania symboliczne, motywy traktujemy jako symbol-klucz, wskazujący i pomagający w rozwiązaniu jednego z istotnych problemów epoki, jakim jest rola poety w społeczeństwie. Do tej rodziny symboli-kluczy będą należały także, jak to pisałam gdzie indziej, rozmaite wersje męczennika, a także clowna.

Pełna lista symboli-kluczy okresu Młodej Polski byłaby zapewne obszerna. Należałoby na niej umieścić takie, jak łabędź, sfinks, ślepiec, lilia itp., itp. Symbole te poddają się stosunkowo łatwo interpretacji, ponieważ są to w większości symbole tak zwane uniwersalne, typowe nie tylko dla omawianej epoki, choć wtedy właśnie chętnie stosowane i obdarzane dodatkowymi walorami. Są to jednocześnie — niezależnie od funkcji symbolicznej — pojedyncze wyrazy o określonym, ogólnie znanym desygnacie. W rozważaniach obecnych zajmiemy się dokładniej innymi, podstawowymi, jak się zdaje, symbolami-kluczami okresu Młodej Polski. Innymi przede wszystkim z tego względu, że są to całe zespoły pojęciowo-wyobrażeniowe, których częste pojawianie się — w rozmaitych z punktu widzenia poetyki funkcjach — zwróciło uwagę autorki. Są to: elementy architektury, zejścia (wejścia) w głąb, martwa natura.

•

W pozytywizmie — sfera ludzkiego działania, skierowanego ku osiągnięciu lepszej przyszłości była wartością bezsporną. Toteż jednym z jej symbolicznych odpowiedników był monumentalny budynek; nie prywatny pałac, ale — zgodnie z duchem czasu — „społeczny gmach” wspólnie budowanej przyszłości. W ten sposób „budowanie gmachów”, figura stylistyczna częsta, stosowana chętnie zwłaszcza w rozprawach naukowych, nabiera tu specjalnego, zupełnie jednoznacznego charakteru.

Nieście więc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele,

Przyszłości podnoście gmach!

(Adam Asnyk, Do młodych)

* Termin „symboliczne porównanie" próbowałam wprowadzić w artykule Symbolizm ^w okretie Młodej Polekł, „Nurt" (Poznań) IMS, nr 10.